توسط : بعضی از قدیمی‌ترین درختان ایران(عموماً از گونه‌های سرو، ارس، چنار، بنه، بلند مازو و گردو)، قدمتی چند هزار ساله دارند و شاهد اتفاقات و دوران‌های تاریخی، تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تغییرات زیست محیطی و آب و هوایی بسیاری بوده‌اند. در ایران باستان، درختان با داشتن سه زندگي در نگاه انسان‌هاي نخستين قداست خاصی داشتند. اين سه زندگی شامل: ریشه‌های درختان در زیر خاک که نمادی دنیای مردگان بود، تنۀ درختان شامل زندگی زمینی و شاخه‌های سر به فلك کشیدۀ آنها نماد زندگانی آسمانی بود. بنابراين درختان مانند ستونی زندگی بین زمین و آسمان‌ها را که جایگاه خدایان بود به هم پيوند مي‌دادند. براي همین درختان بلند، مقدس به شمار می‌رفتند.
جنگل البرزکوه در جنوب شرقی جهرم با وسعت تقریبی ۱۳۰۰ هکتار پوشیده از درختان جنگلی از نوع بادام کوهی و بنه است و مناطق چاه‌تیز، تنگاب و سر کوه را در بر می‌گیرد. جنگل بهجان سیمکان به مساحت تقریبی ۱۸۰ هکتار در غرب جهرم که درختان آن را بادام کوهی، کهکم و بنه تشکیل می‌دهند.
درختچه‌های گز و گز شوره در بعضی از مناطق جهرم به‌خصوص در منطقۀ کوهک و اطراف رودخانه شور دیده می‌شود. در بعضی از نقاط نیز برای حفظ باغ‌های مرکبات از وزش باد از گز و اکالیپتوس به عنوان بادشکن یا دیوار باغ استفاده می‌شود و در سال‌های اخیر، کاشت جنگل چوب نیز رواج یافته است.
درختان کهنسال موجود در جهرم اغلب از تیرۀ عنابیان و شامل درختان سدر یا کُنار، بَنَه، توت(پیش‌رس) است.
متأسفانه برخی از این درختان کُنار خشک یا قطع شدند، اما چند‌تایی که باقی مانده‌اند، عمر کلانی دارند. از آنجایی درخت کُنار بسیار بزرگ می‌شود، هر وقت می‌خواهند بزرگی سنی یا اندازه‌ای را مثال بزنند، می‌گویند قد کُنار(مثلاً پشت بازار) سن دارد یا بزرگ می‌شود.
در جهرم هم کُنارهای آبی هست، هم کنارهای بیابانی یا بَشی. کُناربَش اغلب در بیابان‌ها می‌روید و چون کم آب می‌خورد، میوه‌ای بسیار ریز دارد. جهرمی‌ها بر این باور بودند که هرجا درخت کُنار باشد، زیر آن زمین آب فراوانی است چون ریشۀ کُنار تا به آب نرسد، ساکت نمی‌ماند.
در جهرم درخت کُنار را مقدس می‌دانستند و شب‌های جمعه زیر کُنارهای جوار امامزادگان شمع روشن می‌کردند و به آن دخیل می‌بستند و معتقد بودند هرکس درخت کنار را قطع کند، نسلش قطع خواهد شد. همچنین آسیب‌رساندن به آن را بسیار نحس می‌دانستند و می‌گفتند اگر کسی شاخۀ کُنار بشکند درخت جیغ و فریاد می‌کشد و نفرین می‌کند و بلایی سخت بر سر شکنندۀ شاخه خواهد آمد.
جهرمی‌ها همچنین معتقد بودند خوردن میوۀ سبز کُنار باعث کچلی خواهد شد و البته میوۀ رسیدۀ آن را بسیار خنک با طبع سرد می‌دانند که برای رفع تبخال مفید است. همچنین قدیمی‌ها معتقد بودند اگر درخت کنار در تابستان چرگ نو(جوانه) بزند، نشانه‌ی رطوبت زیاد و در زمستان نشانۀ بارندگی است. در شب هم به درخت کُنار سنگ نمی‌انداختند چون آن را محل زندگی اجنه می‌دانستند و هنگام ردشدن از زیر آن بسم‌الله پرهیزی(برای دورماندن بلا) می‌گفتند!
ارزش فوق‌العادۀ میوه، چوب و برگ و سایۀ درخت کُنار یا سدر در باور مردم جهرم سبب شده است که هرگونه آسیب به این درخت، مثل بریدن شاخه یا قطع درخت، آتش‌زدن و… گناهی نابخشودنی و بدشگون محسوب شود. در فرهنگ عامه هر درخت سدر، شناسنامه‌ای در طوایف نامی و مشهور گذشته داشت و با آن نام راه و مسیر شناخته می‌شد تا عابران گمراه نشوند و محدودۀ زمین‌های زراعی به این وسیله از هم تفکیک می‌شدند. دهخدا به نقل از اسدی طوسی می‌نویسد در زبان پهلوی به مرز، کُنار و به مرزبان، کُنارَنگ می‌گفته‌اند. کناررنگ یا مرزبان، منصب مهمی در دربار بود و کنارنگ در زمان ساسانیان به مرزبان نیشابور که مرزهای شرقی کشور را در برابر هجوم اقوام وحشی محافظت می‌کرد، گفته می‌شد.
شاید به دلیل همین وجه محافظت و مرزبانی بوده که در گذشته این درخت را در مجاورت اماکن مقدس می‌کاشتند یا در مجاورت درختان کنار، مردگان را به خاک می‌سپردند. همچنین از درختان کنار برای تعیین حد و مرز استفاده می‌شد. البته استفاده از درخت کنار در مناطق قابل کشت به عنوان تعیین حد و مرز بین دو زمین کشاورزی امری معمول بوده است و دور نیست که در بیابان، درخت‌های کنار به مثابه نوعی نشانه، مسیر و حتی میل راهنما نیز کاربرد داشته و برای راهیابی به کار می‌آمده‌اند.
از دیگر سو، از درخت کنار به عنوان نشانه‌ای برای پنهان‌کردن گنج و مسکوکات فلزی نیز استفاده می‌شد. دلیل این امر، طول عمر درخت کنار بود، چرا که این درخت تا هزاران سال زنده می‌ماند و همچنین درخت کنار، نگهبان گنج پنداشته می‌شد.
نفوذ درخت کنار در فرهنگ عامة جهرم به اندازه‌ای است که نام این درخت هم در نامگذاری آبادی‌ها و هم در نام‌خانوادگی اهالی این شهرستان دیده می‌شود. دره‌‌ای به نام «درۀ کنارو» در شهرستان جهرم وجود دارد که در گذشته پر از درخت کنار بوده است. «تنگ کناردون» نیز یکی از مناطق گردشگری طبیعی جهرم است. غار کوچک دستکند و بسیار کهنی نیز در یکی از کوه‌های اطراف جهرم به «سوراخ سدری/ سدر» معروف است. نام یکی از روستاهای دهستان هکان در بخش مرکزی شهرستان جهرم نیز، «کُناردان» است که با توجه به پسوند «دان» به معنی جا، مکان و ظرف، بیانگر تعدد درختان کنار در این منطقه در گذشته بوده است. نام خانوادگی به نام «کُناری» نیز در شهرستان جهرم وجود دارد که اغلب منسوب به دهستان کناردان هستند.
درختان کُنار نامدار جهرم
یکی از نکات شایستۀ توجه در فرهنگ عامۀ جهرم، نامدار بودن درختان کهنسال این شهرستان به‌ویژه درختان کُنار است که تعداد آنها نیز اندک نیست و نمی‌توان این نامگذاری را اتفاقی یا امروزین دانست. به عبارت دیگر این درختان کنار در جهرم مانند آدمیان اسم خاص دارند و حتی برخی از آنان دو اسم دارند که علاوه بر بیان احترام مردم به این درختان، به گونه‌ای انسان‌پنداری این درخت است که با وجه حفاظت، نگهبانی و تعیین مرز این درخت نیز ارتباط دارد. همچنین ممکن است این نامگذاری‌ها به دلیل منسوب بودن این درخت به مالک آن زمین نیز بوده باشد.
اسامی خاص این درختان گاهی به دلیل مجاورت آنان با مکانی خاص است، مثل «کنار دروازۀ پیرشبیب»، «کُنار رو قبرسون» یا منسوب به اشخاص هستند، مثل: «کنار ملاجواد» یا «کنار مَنْدَلی».
مهمترین درختان کُنار شهرستان جهرم که دارای نامند، عبارتند از؛ کُنار مُزاری، کُنار میش‌خسرو(مشتی/مشهدی خسرو)، کُنار آغی شاجات(آقای شاه‌حاجات)، کُنار امامزادۀ پیرشبیب، کُنار جَمشیری، کُنار زَرین، کنار گازرون، کنار رو قبرستون، کُنار چاه نو، کُنار قدمگاه، کُنار مَنْدَلی(محمدعلی)، کُنار آغی شاداسین(آقای شاهزاده حسین)، کُنار پُشت بازار یا کُنار مُلاجواد، کُنار قصابی، کُنار محلۀ کَلوان، کُنار بی‌هور و بی‌نور(بی‌بی‌هور و بی‌بی‌نور) یا کُنار پیازی، کُنار باغ ساج و برجک، کُنار فضای زهرا، کنار امامزاده سی‌تن، کُنار مسجد علی(ع)، کُنار سروو، کُنار امامزاده حسن(ع)، کُنار پشت مسجد ابراهیم(ع)، کُنار شاهنده، کُنار چشمۀ چشی و… . 9 اصله درخت از مجموع این درختان در جوار امامزادگان، بقاع متبرکه یا قبرستان‌های قدیمی جهرم بوده‌اند. حرمت یافتن بعضی از درختان همیشه سبز یا درختان کهن در ایران چون درخت کنار به دلیل همجواری آن با امامزاده‌ها و پیران مقدس نیز نشانه‌ای از تقدّس نباتات در باورهای ایرانی است.
متأسفانه تعدادی از این کُنارها خشک یا طی ادوار مختلف قطع شده‌اند، اما تعدادی که باقی مانده‌اند، عمر کلانی دارند و با توجه به قطر تنه، سن آنها بین دویست تا ششصد سال و بعضی تا دو و سه هزار سال نیز تخمین زده شده است.
از بین آنها دو درخت کنار که کلان‌سال‌ترند؛ یکی درخت کنار بی‌هور و بی‌نور و دیگری درخت کنار مُزاری است که پایین تنۀ اصلی هردو، توخالی شده است. تنۀ برخی دیگر از کنارهای دیگر جهرم نیز به دلیل کهنسالی توخالی شده است. درخت کنار در باورهای عامیانۀ جنوب، محل ایزدان، پریان و جنیان شمرده می‌شود.
درختان کنار نامدار جهرم، فاقد نام‌های شخصیت‌های مذهبی هستند، مگر اینکه در جوار بقاع متبرکه باشند. نام و مشخصات برخی از درختان کهنسال نامدار جهرم عبارت است از:
کنار بی‌هور و بی‌نور
درخت کنار کهنسال در شهر قطب‌آباد در بخش کردیان شهرستان جهرم با قدمتی بیش از پانصد سال، هنوز سرسبز و پابرجا است. این درخت کُنار مشهور به کُنار پیازی است که در ضلع شمال غربی شهر قطب‌آباد در مسیر جادۀ امامزاده بی‌بی‌هور و بی‌بی نور قرار دارد و از گذشته از قداست و احترام ویژه‌ای بین مردم برخوردار است. تنة این درخت از گذشته توخالی شده و طوری بوده که کودکان در قدیم از داخل تنة آن به بالای درخت می‌رفتند. این درخت هم اکنون به دلیل موقعیت مناسب، مثمر و تنومند است و اطراف آن پر از درختانی است که از درخت اصلی، ریشه گرفته و روییده‌اند.
کنار مُزاری
درخت کنار مُزاری نیز با قدمت ۶۰۰سال در موقوفة معروف به شیخ‌الاسلامی در محوطۀ فعلی شهرداری جهرم قرار دارد. قطر تنۀ این درخت ۲متر و ۳۰سانتی‌متر، قطر تاج ۱۴متر و ارتفاع آن از سطح زمین ۱۲متر است. این درخت از نظر آرایه‌شناسی گیاهی، از راستۀ گل سرخ‌سانان و تیرۀ عنابیان است. در طی سالیان آسیب‌هایی به تنۀ این درخت نیز وارد شده است؛ مثلاً قسمتی از تنۀ آن، توخالی و با گچ، پر شده است. این درخت فعلاً قدیمی‌ترین موجود زندۀ جهرم و صاحب شناسنامه و پلاک است؛ با توجه به اینکه سن کل درختان کهنسال شهر جهرم احصا نشده است.
کُنار فضای زهرا
درخت کُنار فضای زهرا در روستای دنیان در بخش کردیان قرار دارد و در کنار چشمه‌ای به همین نام روییده است. در قدیم کاروان‌هایی که از این مسیر عبور می‌کردند زیر سایۀ این درخت در کنار چشمه اطراق می‌کردند. مردم این درخت را نظرکردۀ حضرت زهرا(س) می‌دانند و به همین خاطر به آن کنار فضای زهرا می‌گویند تکه پارچه‌های بسیاری را برای گرفتن حاجت به آن بسته‌اند. به این گونه درختان، در گویش جهرمی شهپول(šahpol)، مخفف شاه پول/شاهپور است، می‌گویند که به آنها دخیل بسته می‌شود. این اسم، نامی سخت معنادار با توجه به باور ساکن‌بودن پریان در این درخت است. به باورمردم اگر کسی از میوه‌های رسیدة کنارهایی که به آنها دخیل بسته شده بخورد، تُوِ سییک می‌کند.
بنۀ باقرخانی
یکی از درختان کهنسال شهرستان جهرم، یک درخت بنه قدیمی مشهور به «بنۀ باقرخانی» است. این درخت با قطر تنه‌ی ۷ متر، نزدیک به اُو بیدو در روستای کوشک سرتنگ در بخش سیمکان قرار دارد. گفته می‌شود این درخت در حدود ۱۸۰۰ سال قدمت دارد و همزمان با آغاز سلسلۀ ساسانیان رشد کرده و دومین درخت بزرگ بنه در ایران است.
با توجه به تأکید بر حفظ میراث طبیعی ملی، شایسته است اقدام لازم برای ثبت ملی این درخت نیز انجام شود. چنانکه درخت چنار روستای گاره در شهرستان خفر نیز با قدمت بیش از ۳۰۰ سال در سال ۱۳۹۷ به ثبت ملی رسید.
درخت کنار جمشیری/جمشیدی
کنار جمشیری یا جمشیدی، کُنار جمشیدی در کوچه ۱۵ باهنر شمالی قرار دارد. قدمای جهرم می‌گویند این کنار به جمشید جم می‌رسد و بیش از ۲۰۰۰ سال عمر دارد و در اراضی موسوم به جمشیدی قرار داشته است. قدیمی‌هایی که تنۀ درخت را اندازه‌گیری کرده‌اند می‌گویند قطر تنۀ درخت هفت و نیم متر بوده است. متأسفانه حدود بیست سال پیش نیمی از تنه درخت به منظور ساختمان‌سازی قطع شده و هم‌اکنون درخت در فضای بسته و نامساعدی زندگی می‌کند. کنار جمشیدی با عمر تخمینی بیش از ۲۰۰۰ سال هنوز به ثبت نرسیده و بایسته است بررسی کارشناسانه دربارۀ این درخت انجام شود. اگر سن درخت تأیید شود این درخت یکی از ۵ درخت کهنسال جهان خواهد شد و نه تنها یک میراث ملی بلکه یک اثر جهانی به شمار خواهد رفت. سرو ابرکوه با سن تخمینی ۴۵۰۰ سال سومین درخت کهنسال جهان شناخته می‌شود.
کُنار میش‌خسرو
درخت کُنار میش‌خسرو در جوار مسجد امام زین العابدین و مدرسۀ مطهری در محلۀ مصلی نیز از درختان دیرسال جهرم است. این درخت در جوار منزل شخصی به همین نام بوده که تا حدود پنجاه سال قبل نیز در قید حیات بوده است.
کُنار ملاجواد
کُنار ملاجواد معروف به کنار پشت بازار یا کُنار تلفن‌خانه، در محلۀ سنان، روبه‌روی منزل ملاجواد، مکتبدار معاصر دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار بوده است. کنار اصلی متأسفانه قطع شده، اما از کنار آن، چند اصله دیگر رسته که یکی از آنها دیرسال است و خوشبختانه هنوز سالم و سبز و پابرجاست. سمت چپ کُنار، در چوبی بازار سرپوشیده جهرم قرار دارد. نام این کنار در فرهنگ محلی جهرم هم به عنوان نشانی، مثل: «مدرسۀ زیر کُنار» و هم در مثل‌ها؛ «قدِ کُنار ملاجواد» به یادگار است.
به نظر می‌رسد درختان کهنسال به ویژه از ارقام کُنار در جهرم بسیارند و گفته می‌شود بیش از یکصد درخت کهنسال در شهرستان وجود دارد. حتی ادعاشده درخت «کُنار فضای زهرا» در بخش کردیان شهرستان جهرم، قدمتی ۳ هزار ساله دارد. این امر همت طبیعت‌دوستان و مسئولان را برای شناسایی، حفاظت و ثبت ملی این میراث کهن ضروری می‌سازد. ثبت ملی این درختان هم به حفاظت از آن کمک می‌کند، و هم باعث افزایش آگاهی عمومی از ارزش میراث طبیعی جهرم خواهد شد.
همچنین انتظار می‌رود اقدامات حفاظتی چون مراقبت‌های دوره‌ای و اطلاع‌رسانی به جامعۀ محلی برای جلوگیری از تخریب این درختان انجام شود.
این درختان، فقط یک درخت نیستند، بلکه بخشی از تاریخ زندۀ ماست که باید برای نسل‌های بعد حفظ شود. امید است با همکاری مردم و مسئولان، این میراث‌های طبیعی و تاریخی برای سال‌های طولانی برقرار بماند و به عنوان نمادی از غنای تاریخی و طبیعی جهرم شناخته شود.
