توسط : قدمی در جادۀ ادویۀ جهرم با بوی فلفل و دارچین
جاده ادویۀ جهرم، بقای یک کیلومتر سنگفرش تاریخی در جنوب شرق جهرم است که از شاخههای جادۀ ابریشم در دوران صفویه به شمار میرفت. محصولاتی مانند ادویه و پارچه از هندوستان وارد بندرعباس میشد و از طریق این جاده با گذر از لار و جهرم و شیراز به سمت مرکز ایران میرفت؛ از این رو، این جاده به جاده ادویه مشهور شد. پنج کیلومتر از این جاده در محدودۀ جهرم بود. امروزه در کنار سنگفرش باقیمانده، سنگفرشی قدیمیتر به صورت پراکنده وجود دارد که گفته میشود متعلق به قبل از اسلام است.
در دورۀ هخامنشیان، یکی از راههای کهن فارس که از تخت جمشید و پاسارگاد به جنوب میرفت در نزدیکی سد بهمن در کوار از راه جنوبی که به طرف شهر گور میرفت جدا میشد و پس از گذشتن از آبادشاپور خفر و فسا از طریق جهرم و لار به بندر لنگه متصل میشد. این راه معروف به راه شاهی بود و بخشی از آن بعدها به جادۀ ادویه مشهور شد. این جاده یکی از راههای تجاری از مسیر جنوب به شمال ایران، بود و مسافران از راه بندرعباس، لارستان، جهرم، شیراز، اصفهان پایتخت صفوی و قزوین به تبریز میرسیدند و از آنجا با اتصال به جادۀ اصلی ابریشم با گذر از عثمانی به اروپا میرفت. از جادة ادویه در دورۀ صفوی، محصولاتی مانند ادویه و پارچه از هند به ایران صادر میشد و پس از ورود به بندرعباس با گذر از شهرهایی مانند لار و جهرم به فارس میرسید. به نظر میرسد از جهرم نیز محصولاتی چون پنبه، جهرمیه، نمک و تنباکو نیز از طریق این جاده، خرید و فروش میشد.
باستانی پاریزی بخشی از جادۀ ادویه را به دلیل تجارت گستردۀ واردات فلفل از هند، راه فلفل نامیده و از تفنگچیان جهرمی در این مسیر نام برده است. جالب اینکه تا چندی پیش نیز تجارت فلفل از راه خلیج فارس و دریای عمّان در جهرم رایج بود.
جادۀ ادویه در دورۀ صفوی از جنوب ایران و بندرعباس به طرف مرکز ایران احداث شد و از شهرهای لار و جهرم نیز میگذشت. امروزه پس از روستای چاه تلخ، جاده به سمت جهرم کوهستانی میشود و در امتداد آن یک کیلومتر جادۀ سنگفرش بهجاست. این جاده یکی از شاهکارهای مهندسی و جادهسازی قدیم است که به دستور امامقلیخان، حاکم فارس ساخته شد. پنج کیلومتر از جادۀ ادویه، از شش کیلومتری جنوب جهرم میگذشت و سیاحان اروپایی مانند تاورنیه، شاردن و ماندلسلو، طبق سفرنامههایشان از این راه در جهرم به سمت لار و سپس بندرعباس رفتهاند. عبور از این مسیر برای کاروانهای تجاری که با اسب و شتر معمولاً سفر میکردند دشوار بود و خشک بودن مسیر نیز بر دشواری آن میافزود، اما به دلیل کوتاهشدن راه به شیراز، کاروانهای تجاری که قصد مرکز و غرب ایران داشتند، بیشتر از جادۀ ادویۀ جهرم میگذشتند. به همین دلیل امامقلیخان، حاکم فارس، دستور ساخت حفاظهای سنگی برای جلوگیری از پرت شدن کاروانیان، سنگفرش کردن جاده و ساخت ابنیههایی چون آبانبار، کاروانسرا، پل و میل را در این مسیر داد. ظاهراً فاصلۀ این میلها که حکم تابلوهای مسیر را داشتند، به اندازۀ یک روز راه رفتن یک کاروان بوده است.
تصویر1- بقایای سنگفرش جادۀ ادویه در جهرم
شاردن، جواهرساز و جهانگرد فرانسوی نیز که در سال ۱۰۵۹ش. از جادۀ ادویه عبور کرده و در سفرنامۀ خود نوشته که در کوه البرز جهرم به عنوان سختترین و خطرناکترین کوهی که در ایران وجود دارد و جادهای سنگفرش شده با عرض بیش از چهار قدم تنها مسیر عبوری از این کوه است(شاردن، 1336: 267). همچنین سایر سفرنامهنویسان به این موضوع اشاره کردهاند که بارها از این مسیر ، به دلیل باریکی و کوهستانی بودن، اسبسواران یا حیوانات سقوط کردهاند. در مسیر این کوه، دو آبانبار بزرگ خماربیگی/خاوربیگی، آبانبار چاه تلخ، آبانبار دراز، آبانبار گردنۀ پل برای ذخیرۀ آب ساخته شده بوده که امروزه خشکند و در سفرنامههای اروپاییان بدون ذکر نام، از آنها یاد شده است. به آبانبارو کارونسرای مخک در این مسیر نیز تقریباً اغلب اروپاییان اشاره کردهاند. همچنین یک پل نیز در این مسیر بوده که امروزه اثری از آن نیست.
آب انبار گردنۀ پل در مسیر جادۀ ادویه
بناها و کاروانسراهای مسیر جادۀ ادویه در محدودۀ جهرم
در مسیر جادۀ ادویۀ جهرم، ابنیۀ بسیاری مانند کاروانسرا، میل و آبانبار که مورد نیاز کارواهای تجاری برای عبور از این مسیر بودند، ساخته شدند. از کاروانسراهای معروف این مسیر(در مسیر جهرم-لار) که هنوز بقایایی از آنها به جا مانده، کاروانسراهای چاه تلخ، ملک نو و کاروانسرای مشهور به سه دری است.
کاروانسرا، به مسافرخانهها یا مهمانخانههایی با حیاطی بزرگ برای راحتی و اقامت و شب ماندن کاروانها گفته میشد. به کاروانسرای بزرگ، تیم میگفتند و به کاروانسرای کوچک، تیمچه میگفتند. این بناها از نظر مبادلات تجاری و امنیت مسافران اهمیت فوقالعادهای در دنیای قدیم داشتند.
به دلیل قرار داشتن جهرم در مسیر جادۀ شاهی و جادۀ ادویه از قدیم، کاروانسراها و آبانبارهای مختلفی به ویژه از زمان صفویه در این شهر ساخته شد که در متون کهن و سفرنامههای داخلی و خارجی از آنها یاد شده است. در کنار این کاروانسراها، نیروی نظامی و راهدارخانه نیز وجود داشت و مالیات راه نیز اخذ میشد.
در دل این کاروانسراها در دورۀ صفوی وقایع مختلفی نیز رخ میداد از شکار کبک برای مهمانان تا جابهجایی یاغیان، دستگیری سارقان یا محل پست سربازان که در سفرنامههای سیاحان و متون این دوره به آنها اشاره شده است. پارهای از کاروانسراهای جادۀ ادویه در داخل یا مجاورت شهر جهرم قرار داشتند که در اینجا برخی از این کاروانسراهای معروف معرفی میشود:
۱-کاروانسرای مخک: کاروانسرای مخک با زیربنای ۱۶۰۰ مترمربع در ۳۰ کیلومتری جاده جهرم ـ شیراز، از مهمترین کاروانسراهای جنوب فارس و عبارت است از دو کاروانسرا که با فاصله کمی از هم قرار دارند و در جوار آن نیز دو آبانبار است. دلیل نامگذاری آن به وجود نخل یا مُخ در تداول قدیم جهرم، در آن منطقه برمیگردد. قدمت کاروانسرای اول به دوران صفویه و کاروانسرای دوم به دوران قاجاریه بر میگردد. کاروانسراهای مخک امکانات زیادی از قبیل چاه آب، استراحتگاه اسب، شتر و قاطر داشته است و اولین سربازان قشون دولتی در اینجا مستقر بودهاند. این دو کاروانسرا در ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شمارههای ۶۷۸۴ و ۶۷۸۲ به ثبت آثار ملی ایران رسیدهاست. در کنار این کاروانسرا دو آبانبار قرار دارد
۲-کارونسرای چاه تلخ: کاروانسرای چاه تلخ نزدیک روستایی به همین نام در دامنۀ البرز در مسیر قدیم جهرم به لار قرار دارد و قدمت آن به دورۀ صفویه تا قاجاریه برمیگردد. این بنا در مسیر جادۀ مشهور ادویه بنا شده و به کاروانسرای لاشه نیز معروف است و در جوار آن، آبانباری قرار دارد. این کاروانسرا با حیاط میانی و سنگ چهار ایوانی، سردر ورودی در ضلع جنوبی با برج دو طبقهای بر فراز آن قرار دارد.
۳-کاروانسرای شاهزاده حسین(ع): این کاروانسرا در نزدیکی امامزاده حسین(ع) در زمان صفوی قرار داشته و متأسفانه امروز تخریب و نابود شده است و به دلیل مجاورت با شهر اهمیت زیادی داشته است. این بنا مدتی نیز در زمان قاجار سربازخانه بوده و حتی در جنگ جهانی دوم قوای متفقین در آنجا اسکان میگیرند و دستنوشتههای از آن سربازان اروپایی بر دیوارهای کاروانسرا بوده است که متأسفانه تخریب میشود. بعد از ساخت پادگان نظامی جهرم در محدوده آن قرار گرفت و مدتها از آن به شکلهای مختلف استفاده میشد و با نوسازی ساختمانهای داخل پادگان، بقایای آن نیز تخریب و به جای آن ساختمانهای دیگری ساخته شد. به همین دلیل به این مکان قلعه شاهزاده حسین (ع) نیز میگفتند.
۴-کاروانسراهای لاریها، گلشن و حقشناس در بازار جهرم: به این کاروانسراها در جهرم تیمچه نیز میگفتند. در زمان صفوی در اطراف بازار سنتی جهرم، سه کاروانسرا ساخته شده بود تا کاروانهایی که به جهرم میآیند در آنجا اطراق کنند و کالاهای خود را در بازار تجارت کنند. این بناها امروزه جزء مجموعۀ بازار محسوب میشوند. از این بناها، یکی کاروانسرا یا تیمچه گلشن در جنوب غربی بازار است که دو در دارد و یک در آن نیز در جوار خانۀ مالک بازار مشهور به خانم بازار، باز میشود. کاروانسرای لاریها در شمال غربی بازار و کاروانسرای دیگری به نام حقشناس نیز وجود داشته که امروزه به جای آن پاساژ اسکان ساخته شده است. یک کاروانسرا نیز ظاهراً در محل آسیاب محلۀ صحرا قرار داشته است. ظاهراً در سمت بازار مسگران نیز حمام بازار و تون آن، معروف به گود حلوایی بوده است که اکنون از آن به عنوان پارکینگ اتومبیل استفاده میشود.
کاروانسرای بازار جهرم
از دیگر کاروانسراهای جهرم مشهور جهرم که در متون کهن از آنها در مسیر مسافران جنوب نام برده شده به کاروانسرای شکسته در روستای گلدامچه، کاروانسرای چدرویه در روستای چدرویه در بخش کردیان، کاروانسرای کلاکلی و جرمشت در بخش سیمکان و کاروانسراهای پایراه در روستای برایجان خفر و کاروانسرای آسمانگرد خفر، میتوان اشاره کرد.
آبانبار خاوربیگی یا خماربگی
