سراهای تاریخی جهرم؛ آینۀ هنر و تمدن

 جهرم از روزگار قدیم در کنار بزرگان، به سراهای کهنش می‌نازیده است، منازلی که خانۀ تجّار، اشراف و اعیان و بزرگان این شهر بوده و دست‌کم در هر محله‌ای سرای اعیانی وجود داشته‌ است.

جهرم اما متأسفانه برخی از خانه‌هایی تاریخی خود را از دست داده؛ خانه‌هایی که مثل «خانه‌ی نقدی‌زادگان» در خیابان حافظ(محله بالا) که بخش عمده‌ای از آن آوار شد و «خانه‌ی پیمان» در محله‌ی گازران، به طور کامل تخریب شده است.

از دیگر سو مالکان خانه‌های تاریخی دیگر در محلات سنتی چون کوشکک، محله‌ی صحرا، گازران، کلوان و… نیز با تلاش برای خروج آن از فهرست میراث فرهنگی، درصدد تخریب و تغییر کاربری آن هستند. منازلی با مالکان خصوصی چون «خانه‌ی آقارضا سنگتراش» و «خانه‌ی صفایی» نیز چشم به راه مرمت توسط میراث فرهنگی یا بخش خصوصی‌اند. خانه‌های تاریخی نیز که به برخی نهادها و انجمن‌های خاصی در جهرم اهدا شده‌اند، هم وضعیتی بهتر ندارند؛ مثل منزل 100ساله‌ی «مولازاهدی» که با اینکه به نسبت سرپا بود، در سیل بهمن ماه 1395، به دلیل بی‌تدبیری، بیشتر قسمت‌های آن تخریب شد.

مشهورترین خانه‌های تاریخی جهرم عبارتند از: منزل تاریخی طوفان در خیابان عبرت، منزل تاریخی شهیدان اشراق در محله گازران، منزل تاریخی مولا زاهدی در محله گازران، منزل تاریخی هنر در روستای صادق‌آباد، منزل تاریخی پیمان در پیمانیه، منزل تاریخی خانم عبدالعلی در روستای صادق‌آباد، منزل دهقان/طحان در روستای دهزیر، منزل تاریخی شهید عباسعلی مسلمی در روستای دهزیر، منزل تاریخی ایزدپناه در محله‌ی کلوان، خانه‌ی آقا رضا سنگتراش در محله‌ی مصلی، منزل تاریخی نقدی‌زادگان در محله بالا، منزل تاریخی حاجی اصفهانی در محله‌ی گازران، منزل تاریخی دکتر احیا در محله‌ی دشتاب، منزل تاریخی خانم بازار در بازار جهرم، منزل تاریخ خانم عبدالعلی در روستای حسین‌آباد، منزل تاریخی خان هکان/ ترابی در قلات هکان، منزل غفاری در محله‌ی کلوان، منزل حاجی نیک‍ذات در محلۀ صحرا و منزل آقای فاطمی در همین محله و بسیاری منازل تاریخی دیگر که امروزه مسکونی‌اند؛ مثل منزل قادری یا کاربری تجاری پیدا کرده‌اند؛ مثل منزل بازرگان، سرای احتشام و… که در زیر برخی از آن‌ها معرفی می‌شود.

خانه‌ی تاریخی اشراق

خانه تاریخی اشراق متعلق به دوره‌ی قاجار در خیابان امام حسین، کوچه‌ی 6 شهیدان اشراق قرار دارد.

طراحی و ساخت این مجموعه توسط مرحوم حاج ملانصرالله اشراق‌جهرمی به شکل اندرونی و بیرونی در بخش‌های شمالی، غربی و شرقی صورت گرفته است.

بنا به صورت درون‌گرا طراحی شده است و فضاها توسط دالان، حیاط و هشتی از یکدیگر جدا شده‌اند. پس از عبور از در ورودی در ضلع جنوبی از طریق هشتی و یک دالان به حیاط مرکزی خانه با وسعتی حدود 300 متر مربع و حوضی در وسط حیاط و دو ردیف باغچه می‌رسیم.

از خصوصیات این بنای تاریخی جدابودن ساختمان‌های تابستان‌نشین و زمستان‌نشین است و اتاق‌های پنج‌دری با تزئینات آجری قالبی و تراش که پیرامون این حیاط قرار گرفته‌اند. خانه‌ی اشراق از اولین نمونه بناهای شهر جهرم بوده که از آجر تراش و مقرنس برای تزئینات استفاده شده است. شبه‌ستون‌های مابین درکها با تزئینات آجرکاری از زیباترین تزئینات بنا محسوب می‌شوند.

از تزئینات و فضاهای دوضلع شرقی و شمالی به اتاق‌های پنج‌دری، پنجره‌های مزیّن به خورشیدی و شیشه‌های رنگی و درهای چوبی دولنگه اشاره کرد.

فضاهای تشکیل‌دهنده ضلع  شرق و غرب نیز اتاق‌هایی با سقف چوبی و پنجره‌های مزین به تزئینات شیشه‌ای، اتاق سردابه، سرویس بهداشتی، راه‌پله، آشپزخانه و چاه آب شرب، حیاط اندرونی با حوض مستطیلی و شیر آب سنگی است.

در ضلع شرقی حیاط اصلی، بنا از طریق یک راهرو با سقف هلالی به حیاط دیگری به مساحت 200 متر مربع می‌رسد که در آن اتاق سه‌دری، دو اتاق با تزئینات گچ‌بری، مطبخ و چاه آب قرار دارد. این حیاط بر خلاف حیاط اصلی تزئینات گچ‌بری دارد.

این خانه در شهریورماه سال 1393 به شماره 31134 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال 1388 منزل اشراق به مرکز جهرم‌شناسی جهرم اهدا شد و دفتر این مرکز تا سال 1400 در آنجا قرار داشت.

خانه‌ی تاریخی مولازاهدی؛ آینه‌خانه‌ی صدساله‌ی جهرم در معرض تخریب کامل

این خانه‌ی قاجاری در یکی از محله‌های قدیمی جهرم به نام گازران است که بناهای تاریخی متعددی چون مسجد محمدیه و مسجد نو، حمام پیمان و حمام گازران، امام‌زاده شاهزاده حسین و سیدقطب‌الدین، آب‌انبار حاج‌آقارضا و خانه‌های تاریخی نظیر خانه‌ی اشراق و خانه‌ی مولازاهدی در آن، وجود دارد.

این خانه‌ را در دوره‌ی قاجار، خان بخش هکان شهرستان جهرم پس از مهاجرت به جهرم، در مجاورت حمام پیمان در محله‌ی سنتی گازران، احداث کرد و بعدها به خانواده‌ی مولازاهدی به ارث ‌رسید. وراث مرحوم مولازاهدی نیز در سال 1391 این خانه به «انجمن دوستداران میراث فرهنگی» جهرم اهدا ‌کردند و این اثر در حال گذراندن مراحل ثبت تاریخی بود که با بی‌تدبیری نزدیک به 40درصد بنا تخریب شد. خانه‌ای سه ایوانه از مجموعه‌ای بسیار بزرگ‌تر با ساختمان‌هایی در ضلع‌های جنوبی، شرقی و شاه‌نشینی منحصربه‌فرد آیینه‌کاری شده با ارسی، گنجه، درهایی چوبی با آیینه‌کاری رنگی و حوض هندسی و سر شیر سنگی و حیاطی سنگفرش. اکنون سقف شاه‌نشین آیینه‌کاری باقی نمانده و ارسی هم از جای خود خارج شده و البته بسیاری از اسباب منزل مثل کتاب‌های نفیس و سرشیر حوض آن به سرقت رفته است.

ساخت شاه‌نشین‌های آیینه‌کاری بیشتر در دوره‌ای رونق گرفت که تجارت شیشه ایران با کشور ایتالیا بود و به دلیل دوری مسافت و سختی مسیر، برخی از شیشه‌ها شکسته می‌شدند. معماران ایرانی با خوش‌ذوقی، این تکه‌های شکسته‌ی شیشه را برش می‌دادند و آن‌ها در کنار یکدیگر با اصول هندسی می‌چیدند و اتاق‌های آیینه‌کاری می‌ساختند. این خانه به اندازه‌ای زیبا بود که در دوره‌ی سابق با وجود کمبود امکانات، فیلمی نیز از آن تهیه شده بود.

آیینه‌خانه‌ی 100ساله‌ی خانه‌ی مولازاهدی یکی از منحصر به فردترین اتاق‌های این مجموعه و خانه‌های تاریخی جهرم بود که با توجه به بودجه‌ای که برای مرمت این بنا گرفته شده بود، انتظار عملکرد بهتری برای حفاظت آن از انجمن دوستداران میراث فرهنگی می‌رفت. به دلیل بی‌توجهی‌ها، نخست قسمت‌هایی از سقف اتاق ریخت، اما ضرر اصلی وقتی متوجه این مجموعه شد که متولیان برای تعمیر این منزل، سقف آیینه‌خانه و ارسی آن را به طور کامل برداشتند و برای حفاظت از آن در ایام بارندگی، به کشیدن پلاستیک بر سقف اکتفا کردند.

اما در بارندگی‌های شدید سال‌های اخیر، تخریب بخشی از دیوار بنا به دلیل عدم رسیدگی به موقع، گرفتگی راه ناودان‌ها، سقوط تیر چراغ برق بر روی آن و البته آوار منازل همسایگان، کوچه را مسدود کرد و از این رو شهرداری محوطه‌ی اطراف آن را نوار خطر گذاشت. پیش از این نیز به دلیل عدم رسیدگی، نخل قدیمی منزل نیز قبلاً در حیاط سقوط و به بخشی از بنا آسیب رسانده و البته این خانه نیز از دستبرد سارقان در امان نمانده بود.

خانه‌ی تاریخی پیمان در محله‌ی گازران

خانه‌ی تاریخی پیمان متعلق به دوره قاجاریه‌ یکی از مهمترین خانه‌های تاریخی شهرستان جهرم به شمار می‌رفت و در محله‌ی گازران نزدیک به حمام پیمان قرار داشت. مرحوم جعفر پیمان یکی از متمولین جهرم در گذشته بود.

این خانه تاریخی که در بافت تاریخی شهرستان جهرم قرار داشت با معماری بسیار زیبایی شامل دو قسمت اندرونی، بیرونی بود. بزرگترین بادگیر جهرم نیز در این منزل قرار داشت؛ اما متأسفانه در اردیبهشت سال 1392 این خانه تخریب شد.

خانه‌ی تاریخی پیمان در منطقه‌ی پیمانیه

به جز خانۀپیمان در محله‌ی گازران، خانه‌ی‌ اعیانی دیگری نیز متعلق به  جعفر پیمان در منطقه‌ی مشهور به پیمانیه(که املاک موروثی این خانواده در آن قرار داشته است)، در حوالی منطقه‌ی صحرای شهدای جهرم قرار دارد که بیمارستان پیمانیه نیز در جوار آن است.

به گفته‌ی عباس پیمان، نوه‌ی مرحوم جعفر پیمان، پدربزرگش حدود دهه بیست  با هزینه‌ی هفتصدهزار تومان این منزل را ساخت. نقشه‌ی بنا از مهندسی انگلیسی خریداری شده بود و مربوط به خانه‌های اربابی و دوک‌نشین‌های انگلیس بود.

عباس پیمان می‌گوید: ما تا سال ٧٨  در آنجا اقامت داشتیم و بعد به دنبال اهدای املاک، به دانشگاه علوم پزشکی تحویل دادیم؛ ولی متاسفانه با بی‌مسئولیتی دست اندرکاران این خانه به وضعیت نامطلوبی افتاده است. روزی که ما این خانه را تحویل دادیم گفتند قرار است به موزه‌ی طب جهرم تبدیل شود، بعد گفتند می‌خواهیم یک واحد مهدکودک برا بچه‌های پرسنل بیمارستان بسازیم و از این ساختمان استفاده می‌کنیم؛ اما نه تنها هیچ کاری برای آن انجام نشد، بلکه با بی‌فکری و بی‌خیالی مسئولان، به دلیل مجاورت با باند فرود بالگرد اورژانس تخریب این بنا شروع  شد. در حال حاضر دیوارهای این منزل را خراب شده، شیشه‌ها شکسته، حتی سیم‌کشی‌های ساختمان را هم از دیوار بیرون کشیده‌اند و گوشه‌ای از سقف یکی از اتاق‌ها ریخته است.

خانه‌ی تاریخی نقدی‌زادگان

خانه‌ی تاریخی نقدی‌زادگان، متعلق به حاج نقدعلی معروف به حاج نقدی، فرزند ملک‌التجار حاج میرزا علی‌اکبر تاجر، جد اعلای خاندان نقدی‌زادگان در محله‌ی بالا بود که بخش بزرگی آن در سال 1383 تخریب شد. مساحت این خانه 700متر با بادگیر، بالاخانه‌های تودرتو، درک، ارسی‌هایی با شیشه‌های رنگی، حوض و نهر بود. بنای این خانه به اندازه‌ای جالب بود که بخشی از فیلم در محاصره(1360) در این خانه ضبط شد و ضبط برنامه‌های تلویزیونی، مثل یک قسمت «صبح به خیر» در دهه فتاد نیز در آن انجام گرفته بود. این منزل پنج‌دری‌های گچ‌کاری‌شده و تالار آینه‌کاری در دوره‌ی زندیه به سبک ارگ کریم‌خانی ساخته شد. حاجی نقدی‌زادگان، در آن زمان برای ساخت این منزل، معماری را یزد به جهرم آورد و به اندازه‌ای از کار معمار این بنا راضی بود که به پاداش ساخت این خانه، معمار را به سفر حج ‌فرستاد.

حاجی نقدی همیچنین استادکارانی که منزل ایشان را می‌ساختند، موظف به ساخت صحن دوم مسجد علی(ع) کرد و خود مخارج ساخت آن را بر عهده گرفت و و پس از یک سال و نیم در سال ۱۲۴۶ قمری، این کار به اتمام رسید.

به گفته‌ی صاحب فعلی، بارها برای تعمیر و مرمت این منزل به اداره‌ی میراث فرهنگی جهرم وشیراز مراجعه شد، اما به علت شکم‌آوردن دیوارها به سمت حیاط، جلوآمدن پی‌های آن و جلوآمدن درک‌هایی با شیشه‌های یک‌پارچه، خطرزا بودن و احتمال ریزش قریب‌الوقوع، ناچار به تخریب بخشی از این خانه شدند.

خانه‌ی طوفان

منزل تاریخی مرحوم جلال طوفان، دبیر و جهرم‌شناس، مربوط به دوره پهلوی اول است، یک زیرزمین وسیع و یک طبقه شاه‌ نشین دارد که راه دسترسی به آن پلکان سنگی دو طرفه به سبک و سیاق هخامنشی با سنگ‌های بادبر است و در هر طرف با پنج پلکان به پاگرد و در انتها با چهار پله به ‌ایوان منتهی می‌شود.

ایوان شاه‌نشین نیز چهار ستون و دو ستون‌نما با بدنه چهارگوش و سیمانی دارد که در ایوان راهرویی مرکزی و دو اتاق جانبی قرار دارد  و به اتاق‌های سه دری با در و پنجره‌های چوبی می‌رسد.

سقف این اتاق‌ها تیر چوبی و توفال کاری با نقاشی‌های سقفی است و هر کدام از این اتاق‌ها به اتاق‌های پشتی راه می‌یابد و در انتهای شرقی ایوان اتاق بیضی شکلی است که اتاق مطالعه و کتابخانه طوفان بوده است. زیرزمین این خانه نیز وسیع و نسبت به سایر قسمت‌ها شکل اصلی خود را بیشتر حفظ کرده است.

در سقف آن آجرکاری‌های زیبایی کار شده و فضاهای زیرزمین به صورت تودرتو قرینه بوده و متشکل از یک فضای مرکزی و دو اتاق جانبی در هر طرف است.

انتهای شرقی زیرزمین نیز حمام کوچکی با فضای رختکن و گرم‌خانه است. این حمام هنوز بر جای خود باقی است و حیاط به سبک بسیار زیبایی موزائیک‌کاری شده و حوض مرکزی مدوّری در وسط آن قرار دارد .

دور تا دور حیاط دارای ازاره سنگی بوده که در سمت شرق نیز سکویی حدود یک متر تعبیه شده است و دو پنجره سنگی مشبک نیز برای نورگیر زیرزمین‌ها در دو طرف پلکان مرکزی قرار دارد و اصطبل خانه نیز در ضلع جنوبی قرار داشته است.

این بنا دارای کنگره‌هایی به سبک هخامنشی بوده و در قسمت بالای سقف نیز بادگیری برای تهویه و خنک کردن فضای اتاق‌ها ساخته شده است.

خانه‌ی طوفان در سال ۱۳۸۷ طبق وصیت‌نامه زنده‌یاد جلال طوفان به اداره میراث فرهنگی فارس اهدا شد و اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس نیز با توجه به ارزش‌های تاریخی-فرهنگی این خانه‌ در سال 1388 اقدام به ثبت آن در فهرست آثار ملی ایران کرد که هم اکنون با شماره ثبتی 26649 در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.

این منزل در خیابان عبرت جهرم قرار دارد و در حاضر اداره‌ی‌ میراث فرهنگی جهرم در آنجا مستقر است.

خانه‌ی‌آقارضا سنگتراش

خانه‌ی تاریخی استادرضا کوهکن معروف به آقارضا سنگ‌تراش، واقع در میدان مصلی جهرم، یکی از خانه‌های تاریخی جهرم با قدمت بیش از صدسال است.

این خانه دو قسمت دارد؛ بخشی از بنا حدود ۲۰۰ سال و دیگری حدود ۱۲۰ سال پیش ساخته شده است. عمارت خانه از دو طبقه تشکیل شده، سرداب‌ها در زیر و اتاق‌های مهمان و سه‌دری و پستو در بالا و ایوانی که با دو راه‌پله‌ی قرینه به حیاط متصل می‌شود.

سرداب‌ها نورگیرهای سنگی با نقوش مشبک دارند و پنجره‌های اتاق‌های بالا، چوبی است و دو ارسی چوبی نسبتاً بزرگ با شیشه‌های رنگی نیز دارد که به دلیل پرهیز از سرقت از محل اصلی آن خارج شده است .

در سراسر نمای بیرونی این بنا، از دیوارهای حیاط و سرطاق‌ها و ورودی‌ها، نقوشی از تصاویر مختلف تخت‌جمشید، روی سنگ تراشیده‌شده و چهار طرف، عمارت ساخته شده است و کف سنگی و حوضی هندسی با عمق کم نیز دارد.

معماری آن از جهاتی چون حکاکی روی سنگ و ایوان و راه‌پله‌های قرینه، به منزل تاریخی طوفان در جهرم نیز شباهت دارد. این بنا به دلیل جنس سنگ مصالح، مراقبت و البته دالان ورودی ساباط‌ مانند خانه تا حدودی از نظر ظاهری، استوار مانده است.

صاحب خانه و معمار آن، آقارضا سنگ‌تراش، سنگ‌های به کار رفته در این بنا را از بزرگترین غار دست‌ساز خاورمیانه یعنی غار سنگ‌اشکن جهرم آورده و خانه‌ی خود و چند خانه‌ی دیگر در جهرم را با آنها ساخته است.

آقارضا سنگ‌تراش، در تراش سنگ و بنایی، شاگرد معماری ایتالیایی به نام مسیو آرژانتی‌ بوده که در سنگ‌تراشی مهارت داشته‌ است.

در حال حاضر، مالکیت این خانه در اختیار ورثه‌ی مرحوم سنگ‌تراش است. مصلی‌نژاد، یکی از وراث و نوۀ استاد کوهکن، با اشاره به پیشینۀ این بنا، از تمایل وراث به مرمت اصولی و بازسازی این بنا، در صورت حمایت دولتی یا بخش خصوصی خبر داده است.

متأسفانه به دلیل تعمیرات غیراصولی، معماری این خانه تا حدودی شکل اصلی خود را از دست داده است و در صورت ادامه، اثری از معماری اصیل این بنای زیبا چیزی باقی نخواهد ماند.

منزل تاریخی مرحوم دکتر احیا

منزل تاریخی مرحوم دکتر احیا در محله‌ی دشتاب قرار دارد و تنها منزل در جهرم است که دو بادگیر سالم دارد.  پس از ورود از ساباط و گذر از کنار طویله‌‌ی این منزل، به حیاط خانه می‌رسیم که عمارت‌هایی در سه سمت و دو بادگیر دارد. در وسط حیاط سنگفرش، حوضی سنگی، چاه و چند درخت وجود دارد.

نمای منزل، سنگی با پنجره‌ها، گنجه و درهای چوبی است و در یک سمت عمارت نیز پنجره‌هایی فرفورژه دارد. عمارت اصلی با دو راه‌پله قرینه به ایوان و در پایین به سردابه‌ای بزرگ با سه نورگیر مشبک سنگی می‌خورد که در زیر یکی از اتاق‌های آن، بادگیر کوچک منزل است. در پشت این قسمت از بنا، حیاطی کوچک با چندین درخت وجود دارد.

در حیاط اصلی و روبه‌روی بنای اصلی نیز عمارتی بزرگ وجود دارد که راه دسترسی به آن از طریق پله است و در وسط، ایوانی شاه‌نشین، مسقف با کفی کاشی‌کاری‌شده‌ی و سقفی گچ‌بری‌شده است. این قسمت از بنای منزل، روی طویله‌خانه قرار دارد. اتاق‌های این قسمت تماماً تودرتو هستند و به همدیگر راه دارند، به طوری که در یک قسمت ۹اتاق تودرتو وجود دارد!

به گفته‌ی مالکان، این منزل، اولین بانک ملی جهرم بوده که در دهه‌ی ۳۰ افتتاح می‌شود.

بعدها مرحوم دکتر احیا این منزل را می‌خرد و تا چندی پیش در اختیار ورثه‌ی آن مرحوم قرار داشت و سپس به چند مالک دیگر فروخته شد.

در طول این سال‌ها، افرادی در این منزل می‌زیسته‌اند؛ اما پس از فروریختن بخش‌هایی از ورودی و سقف این خانه در سال 1395، منزل غیرایمن شد و بعدتر توسط برخی از علاقه‌مندان خریداری و مرمت شد.

خانه‌ی هنر جهرمی

خانه‌ی مرحوم عبدالوهاب هنر، فرزند مرحوم ابوالحسن هنر، شاعر جهرمی، در زمان پهلوی اول در املاک هنر در سال ۱۳۰۲ ساخته شد. این منزل با مساحت حدود ۴۰۰ متر در دو طبقه در روستای صادق‌آباد در بخش کردیان جهرم در باغی به مساحت حدود ۱۵ هزار متر با چهار برج در اطراف بنا شده است. در جلوی بنا ایوان با چهار ستون وجود دارد که روبه‌روی آن، حوض بزرگ منزل قرار دارد. بالای ایوان نقوش برجسته‌ای دیده‌ می‌شود و پشت‌بام این خانه نیز مزیّن به نرده‌هایی آجری مشبّک با تزئینات است. سقف ایوان جلو ساختمان قبلاً منبت‌کاری بوده که به مرور خراب شده‌است ساخته شده است. زیرزمین منزل با دو اتاق و یک سالن بزرگ، طبقه‌ی هم‌کف با چهار اتاق و شاه‌نشین‌ است. معمار این بنا اهل شیراز بود و چند سال طول کشید تا آن را ساخت. مصالح این بنا از جنس آجر و سنگ است که آجر آن را از خارج از جهرم و سنگ‌هایی که در زیر زمین و بنا کار رفته از سنگ‌اشکن جهرم آورده شده است. در این مجموعه سابق بر این چشمه‌ای نیز می‌جوشیده که الان خشک است و فقط در سالهایی که باران فراوانی ببارد، مجدد می‌جوشد.

ابن خانه بعدها به دختر مرحوم عبدالوهاب هنر به نام خانم ایران هنری، از زنان خیّر مدرسه‌ساز جهرم، و همسرش مرحوم جلال هنری به ارث می‌رسد و تا کنون نیز به صورت موروثی در این خاندان باقی مانده است. به نظر می‌رسد داشتن مالک خصوصی و دور از دسترس عموم بودن، باعث شده که معماری آن تقریباً به صورت خوبی باقی بماند.

این منزل تا چند سال پیش برای بازدید دانش‌آموزان و دانشجویان باز بود که متأسفانه به دلیل عدم توجه و عدم احساس مسئولیت بازدیدکنندگان، اکنون در آن برای بازدید عمومی بسته شده است.

خانه‌ی دهقان

خانه‌ی تاریخی دهقان یکی از خانه‌های تاریخی منحصربه‌فرد دوره‌ی قاجاریه تا پهلوی در روستای موسویه (دهزیر) از دهستان علویه، بخش کردیان شهرستان جهرم واقع شده است.

این بنای تاریخی متعلق به دهقان، خان روستای دهزیر بوده که بعدها فردی به نام طحان آن را می‌خرد. کتیبه‌های موجود در خانه مزین به آیاتی از قرآن، بیانگر ساخت این بنا را در سال 1318 ه.ق است.

در نمای بیرونی، این خانه به شکل قلعه‌ای با برج و باروهای خشتی دیده می‌شود.  ورودی این خانه‌ در ضلع شمال است که با راهرویی به حیاط مرکزی راه می‌یابد. ضلع شمالی بنا نیز در دو طبقه ساخته شده است. در سمت چپ، اتاق پنج‌دری بزرگی با درهای چوبی ساده قرار دارد و پس از اتاق، دالانی است که از یک سو به اتاقی دیگر و از یک سو به پلکان طبقه‌ی دوم منتهی می‌شود.

تزئیناتی چون گچ‌بری، آینه‌کاری و نقاشی روی سقف چوبی و استفاده از رنگ‌های طبیعی به ویژه آبی و قرمز، نقوش گل و مرغ در نما با استفاده از گچ و ساج سبز و همچنین بادگیر از ویژگی‌های شاخص معماری این اثر تاریخی است که زیبایی آن را دوچندان ساخته است.

حوض سنگی و چهار باغچه‌ی قرینه در اطراف آن، که از دیگر ویژگی‌های خانه‌های قدیمی است، جلوه‌ی خاصی به حیاط خانه‌ی دهقان داده‌اند. البته در طول سالیان متمادی در اثر تعمیرات متعدد، دخل و تصرفاتی در بنا صورت گرفته و بخش‌هایی مانند حمام، سرویس بهداشتی و تغییر کاربری یک اتاق به آشپزخانه صورت گرفته است.

اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس با توجه به ویژگی‌های معماری خانۀ دهقان، آن را در فهرست آثار ملی ایران با شماره ثبت30116  ثبت کرده است.

منزل تاریخی ایزدپناه

این منزل تاریخی متعلق به دورۀ قاجار در بافت تاریخی محلۀ کلوان(خیابان جانبازان، کوچه ۴، روبه‌روی ساختمان قدیم دانشگاه پیام نور) است. ورثۀ مرحوم ایزدپناه، این منزل را در سال 1401 به مرکز جهرم‌شناسی اهدا کردند که پس از مرمت، دفتر مرکز در آنجا قرار دارد. این منزل دارای دو سرداب، ایوان و سه اتاق در بالاخانه است که در روبه‌روی آن اتاق‌های سه دری و پنج‌دری قرار دارد. ورودی منزل یک هشتی دارد که به حیاط مرکزی که سه سمت آن عمارت است، منتهی می‌شود. خانه تاریخی ایزدپناه به مساحت ۳۱۰ متر مربع در سال ۱۲۹۰ شمسی مقارن با حکومت احمد شاه قاجار توسط غلامرضا ایزدپناه جهرمی، از باغداران و تجار صاحب نام محلۀ کلوان، ساخته شد. از ویژگی‌های این خانه وجود هشتی ورودی دو زیرزمین مجزا با طاق‌های ضربی ۶ اتاق در ابعاد ۲ ۵ و سه دری با سربخاری‌های گچبری شده و پنجره‌های مشبک ساخته شده از سنگ‌های غار سنگ‌اشکن است.

اجاره‌های اطراف و کف حیاط و سرداب‌ها و دیواره حوض نیز از سنگ‌های غار سنگ‌اشکن بوده که در مرمت و بازسازی‌ها تغییر کرده است. در گوشۀ حیاط، چاه و حوض آب وجود داشته که به دلیل کاربری در سال‌های دور از بین رفته است. به سبک خانه‌های قدیمی جهرم، برای زیبایی و بهره بیشتر از نور و کاهش دمای ساختمان از گچ نیم‌کوب در نمای حیاط استفاده شده است. خانۀ ایزدپناه در سالهای اخبر بازسازی و ودر تاریخ 7اسفندماه 1402در فهرست آثار ملی  ثبت شده است و برنامه‌های فرهنگی هنری مختلفی در آن برگزار می‌شود.

منزل مرحوم حاجی صفایی

مرحوم حاج ابراهیم صفایی، پدر شهید محمدجواد صفایی، حدود هشتاد سال قبل در بافت مسکونتی سنتی، بخشی از بازار را به سیک بازار مسقف مسگری روبه‌روی ورودی بازار سرپوشیده، از سمت میدان شهدا در خیابان فردوسی بنیان گذاشت که بعدها به نام وی به بازار صفایی مشهور شد.

وی منزل خود را نیز در انتهای این بازار با مساحت 750متر ساخت. این منزل هشتاد ساله با پلاک قدیمی 59 سابق شهرداری جهرم هنوز پابرجاست و به سبک منازل پهلوی اول در جهرم، دو طبقه، دارای ایوان مسقف رو به حیاط، سرداب با یک حوض سنگی در وسط است که در چهارباغچه دور آن را گرفته است. ورودی منزل نیز دری کوچک با حاشیه‌های آجر سنتی، چراغ برق قدیمی و دالانی 10متری با طاق ضربی است که به حیاط می‌رسد. نمای خانه از سنگ‌های سنگ‌اشکن است که روی آن رابا نوعی زبره کنتیکس پوشانده‌اند. این منزل با راهروی مرکزی و با دو اتاق 18متری در دوطرف ساخته شده که اتاق‌های نیز دارای طاقچه‌های بوفه‌مانند قدیمی‌اند و گچ‌کاری شده‌اند و در وسط با حاشیه‌هایی از سقف به اتاق‌هایی با پنجره‌هایی بزرگ به حیاط راه دارند. اتاق‌های منزل دارای چهارچوب و در چوبی با آستان و در سبزرنگند و قفل دارند.

در آغاز سقف هم‌کف چهارمتری و ‌کف خانه حدود دو متر از حیاط پایین‌تر بوده که امروزه این فاصله پر شده، اما طبقۀ بالا هنوز این سقف بلند را داراست که با تیرآهن پوشانده شده است. طبقۀ هم‌کف با چند پله به زیرزمینی کوچک می‌رسد. در اتاق‌ها رودروی همند و راهروی طبقۀ بالا با ایوانی با نرده‌های فرفورژه به حیاط مشرف است. این منزل با پله‌هایی نیم‌متری و باریک به سبک قدیم به پشت‌بامی می‌رسد که بادگیر هم داشته،  اما در گذر زمان تخریب شده است و دو ناودان در طرفین برای هدایت آب باران از پشت‌بام به کف دارد. در سالهای مختلف دخل  و تصرفاتی نیز در این بنا چون پرکردن کف  اتاقها، تبدیل بادگیر به سرپله، تبدیل بخشی از بنا به سرویس بهداشتی و حمام، تخریب طویله‌خانه و… انجام  گرفته است.

***

در جهرم که منازلی با قدمتی تاریخی و قابل مرمت و استفاده بسیاراست، اما  اراده‌ یا همتی چندانی برای نگهداری، مرمت، مشارکت در نگهداری توسط بخش خصوصی یا خیّران فرهنگی و… وجود ندارد.

هر چند که معمولاً توجهی به این آثار نمی‌شود و شاهد تخریب و آوار این آثار تاریخی که گویای قدمت جهرمند، هستیم، اما امید می‌رود که انتشار این گونه گزارش‌ها، تلنگری به مسئولان امر و متولیان فرهنگی باشد.