توسط : رنگ‌های ماندگار بر سینۀ کوه‌ها؛ هنری از آغاز تمدن و نخستین زبان تصویر بشرند، هنری جاودان بر دیوار طبیعت.
در باستان‌شناسی به همه علایم و نقش‌هایی که انسان به روش‌های مختلف بر کوه‌ها یا روی تخته‌سنگ‌ها نقش می‌کند، هنر صخره‌ای گفته می‌شود که شامل سنگ‌نگاره‌ها(کَنده) و رنگین‌نگاره‌ها(نقاشی) است.
سنگ‌نگاره‌ها به کمک ابزاری تیز و محکم مانند شیء فلزی و قلوه‌سنگ به شیوه‌هایی مانند حک، خراش، ضربه، کوبیدن و انواع شیوه‌های دیگر بر صخره و اغلب در فضای آزاد نقش می‌شود.
رنگین‌نگاره‌ها با استفاده از رنگ‌دانه‌های طبیعی مانند منگنز، هماتیت، مالاکیت، ژیپس، لیمونیت، گلاخری و انواع دیگر اکسیدها نقش شده است.
برای تهیه رنگ، این مواد را با آب، شیره گیاه، سفیده تخم مرغ و مواد آلی دیگر ترکیب می‌کردند. این نقوش گاه مرتبط به هم تصویر شده‌اند و گاه مجزا و بی‌ارتباط به هم هستند.
به عقیده پژوهشگران این هنر نمونه بارز یک هنر جهانی و عمر آن به درازای تاریخ بشر است، اگر چه اغلب محققان، این نقوش را به دوران پیش از تاریخ نسبت می‌دهند، اما مطالعات اخیر نشان می‌دهد که ممکن است بسیاری از آنها به ادوار تاریخی و حتی دوره‌های متأخر تعلق داشته باشند.
با اینکه بیشتر دیوار نگاره‌های ایران در قسمت غرب ایران هستند، نقوش دیواری اندکی نیز در کوه‌های زاگرس جنوبی شناسایی شده‌اند.با توجه به اینکه نقاشی‌ها بسیار آسیب‌پذیر هستند اغلب آنها در غارها و پناه‌گاه‌های صخره‌ای شناسایی شده‌اند و در ایران تا کنون نقاشی دیواری در فضای باز یافته نشده است.
کاوشی در رنگین‌نگاره‌های باستانی ایران نشان می‌دهد رنگین‌نگاره‌های pictographs یافته‌شده در اطراف شهرستان جهرم، نقاشی‌های کهنی هستند که در چند مرحله و با رنگ‌های سیاه، قرمز و نارنجی خلق شده‌اند. نقشهای آن نیز حاصل دیده‌ها، باور و رخدادهای زیستی مردم این منطقه‌اند که از دوران غارنشینی تا یکجانشینی قابل رصد است.
به گواه نقوش صخره‌ای و دیواره‌های این غارها، به احتمال قوی از هزاره‌های پیش از میلاد، جهرم از سکونتگاه‌های بشری بوده و در دوره‌های جدیدتر نیز به احتمال قوی محلی مردمانی در این منطقه بر آیین میترایی بوده و مراسم‌های مرتبط با آن را برگزار می‌کرده‌اند. آثار به‌جامانده و نام‌های مرتبط با آیین میترا، چون غار چهل دخترون، قلعه‌های آناهیتا و اسامی مرتبط با آب، باران، دختر، بی‌بی و… در مناطق مختلف جهرم بر این امر گواهند. این رنگین‌نگاره‌های در غارها و صخره‌های متعددی در گسترۀ جهرم قابل رؤیت است که پهنۀ آن از غار چهل دختران تا غار شفق و تنگ تیهویی جهرم امتداد دارد.
نقش‌ها هرکدام از این صخره‌ها سبک هنری خاص با مضامین گوناگون است که بارزترین آنها چون دیگر نقاط ایران، نقشهای بزکوهی و سبک هنری اندیشه‌نگار است که ریشه در باورهای اسطوره‌ای ساکنان این دیار دارند.
مطالعه و بررسی نقاشی‌های این صخره‌ها و غارها نیاز به زمان طولانی و امکانات علمی خاص نیاز دارد؛ تا سن‌سنجی جامع و بررسی‌های آیکونوگرافی بر آنها صورت گیرد.
محمد ناصری‌فرد، باستان‌شناس نقاشی‌های غارها و کوه‌های ایران، دربارۀ نقوش صخره‌ای جهرم می‌نویسد: «یکی از نقاشی‌های غارهای اطراف جهرم که مورد آیکونوگرافی Iconography سیستمی، مضمونی و تطبیقی قرار داده شد دربردارندۀ نکات شگرفی است.
این نقش، تصویر یک بزکوهیIbex با شاخ‌های اغراقی و کهن‌نمایی شده است که در وسط شاخ‌های آن، نقش انسانی وارونه دیده می‌شود(نماد مرگ)؛ یک دعای خیر: ای مردۀ مورد نظر هنرمند، مرگی باسعادت داشته باشی و فرشتۀ ناجی محافظ تو باشد (نوعی دعا)».
«از موارد بالا جالب‌تر، دُم اغراق‌شدۀ بزکوهی است که شباهت به دُم اسب دارد. در دنیای واقع هیچ‌گاه بزکوهی دُمی به این بلندی و بدین شکل ندارد. آن چیزی نیست به‌جز گیاه ریش بز، اُرمک، سومه، هوم، هومه(گیاه مانایی) Ephedra در قالب نوعی دعا، که اغلب با نقش سنگ‌نگاره‌ها و طرح روی سفالینه‌ها همراه است: (ای فرشتۀ ناجی ماری و ماریانه، همیشه مانا باشی)؛ یک پیام رسا و همگانی در قالب نوعی دعا که برای مردمان آن دوران به راحتی قابل درک و فهم بوده است.
در تطبیق این نقش با یکی از شاهکارهای هنر سفال ایران، یعنی جام سفالین شوش، با شباهت‌های پیامی همگون با نقاشی کهن درون غار اطراف جهرم روبه‌رو شدیم و آن دُم طرح بزکوهی روی جام سفالی بود که چون دُم اسب خلق شده بود.
طرح روی جام شوش، همچون نقش رنگین‌نگاره، سبک هنری اندیشه‌نگار ideogram و مضامین و پیامی غیر از شکل ظاهری‌اش دارد. این چیزی است که تاکنون در ایران بدان اهمیت داده نشده و طرح بزکوهی در قالب حیوان Realism تفسیر و تحلیل شده و به همین دلیل پیام‌های مستتر در آن تا کنون دیده نشده است.
اغلب طرح روی سفالینه‌های پیش از تاریخ ایران، نوعی خط تصویری Pictographs است و در پس آنها اندیشه‌ها و پیام‌هایی نهفته است؛ اغلب از یک باوری آیینی انتزاعی و درهم تنیده از اسطوره‌ها و نقاشی‌های کهن درون غارها پیروری می‌کنند؛ که بیشترین این رویه‌ها را در طرح و نقشهای بزکوهی سبک اندیشه‌نگار می‌بینیم؛ که همانطور که اشاره شد؛ تاکنون بدان توجه نشده است».
از دیگر نگاره‌های صخره‌ای جهرم، در بلندای شکاف کوهستانی و بر بدنۀ غاری طبیعی تاریخی به رنگ قرمز در بخش سیمکان شهرستان جهرم است. این نقوش دارای نقش‌مایه‌های گیاهی، هندسی، نقوش نقطه‌‌مانند و نقوشی با شکل‌های متنوع است که اخیراً نیز در فهرست آثار ملی ثبت شد.
بررسی‌های علمی و باستان‌شناختی محور ساسانی فیروزآباد، سروستان در پاییز و زمستان ۱۳۸۷ در محدوده شهرستان‌های فیروزآباد، جهرم و سروستان به شناخت آثار و محوطه‌های تاریخی بسیاری منجر شد. رنگین‌نگاره‌های غار تنگ تیهویی در بخش سیمکان در شمال شرق شهرستان جهرم از جمله این کشفیات است.
رنگین نگاره‌های غار تنگ تیهویی در سیمکان
تنگ تیهو یا تنگ توئی در دامنه شمالی کوه سیمکان در شهر دوزه بخشی که به کوه انجیری یا بیشو خَربه معروف است، قرار دارد. این تنگ بزرگ در جنوب غربی روستای کوشکسار در بخش سیمکان در ارتفاع یک هزار و ۳۱۲ متری از سطح دریا واقع شده است.
این تنگ که به دلیل وجود تیهوی فراوان در گذشته به این نام شهرت یافته، از شرق به له گرم کوچیکو و از غرب به تنگ بیشو محدود می‌شود. ابتدای آن و در دامنه کوه یک مسیل و مخروطافکنه بزرگ دیده می‌شود که سطح آن پوشیده از درختان بادام کوهی است. هم‌اکنون در این تنگه دو رودخانه جاری است و در فصول مختلف محل رفت‌وآمد عشایر طوایف مختلف ترک و عرب است.
در ابتدای این تنگ و در پایین دامنه شرقی آن، شکفتی وجود دارد که آب از دیواره‌های آن تراوش می‌کند و چشمه‌ای کوچک را به وجود می‌آورد که به مجموع آنها «شکفت آب دومنی» می‌گویند. تقریباً در روبه‌روی شکفت آب دومنی، در بالای دامنه غربی دره، غار معروف و بزرگ شفق جهرم قرار دارد. این غار را در دهه چهل، کوهنوردان فارس کشف کردند.
غار شفق دارای آب فراوان، چاه‌های متعدد و استالاگمیت و استالاکتیت‌های بی‌شماری است و یکی از بزرگترین و زیباترین غارهای ایران به شمار می‌رود. دهانه ورودی این غار در ارتفاع ۲۰۰ متری از کف دره قرار دارد، رطوبت بسیاری دارد و پر از خفاش است.
استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌ها نمادهای بلند و نوک تیز هستند مثل قندیل‌های یخ، ولی از جنس سنگ تنها تفاوت بین آنها این است که استالاکتیت‌ها از سقف غار به سمت پایین رشد می‌کنند و استالاگمیت‌ها از کف غار به سمت بالا می‌رویند.
در تنگ تیهویی علاوه بر غار شفق، چند غار و پناهگاه صخره‌ای دیگر نیز وجود دارد. رنگین‌نگاره‌های تنگ تیهویی بر دیواره غار شفق در مکانی مرتفع و صعب‌العبور از دیواره کوهستانی تنگ تیهویی در ارتفاع یک هزار و ۵۲۷متری از سطح دریا قرار دارد.
این غار سه دهانه ورودی دارد که همگی بر روی دیواره نسبتاً عمودی واقع شده‌اند. از یادگاری‌ها که برخی کوهنوردان روی دیواره‌های غار نوشته‌اند مشخص است که گروه‌های کوهنوردی و غارنوردی متعددی از سراسر ایران از این غار بازدید کرده‌اند. این غار به دلیل وجود قندیل‌ها، استلاگمیت و استلاکتیت‌های زیبا و متنوع در میان غارهای شهرستان جهرم شاخص است، هرچند بسیاری از این استلاگمیت و استلاکتیت‌ها در سالیان اخیر توسط بازدیدکنندگان ناآگاه و خودخواه از بین رفته است.
ورودی غار با پیش‌آمدگی صخره به دو بخش راهرو مانند در بالا و پایین تقسیم شده است. این غار پس از راهرو ورودی به شکل سالنی کوچک با چند فرورفتگی حجره‌مانند در اطراف درآمده است. این سالن به وسیله راهرویی دیگر به بخش اصلی غار متصل می‌شود. بخش اصلی به صورت یک سالن با عرض ۵متر و طولی بیش از ۱۵متر و ارتفاعی بیش از ۲.۵ متر است.
آثار تراش در بدنه این غار مشهود است و باید آن را غاری تاریخی-طبیعی نامید. این بخش در ادامه به تونلی تنگ و تاریک در آمده که انتهای آن نامعلوم است. پایین دیواره اصلی سالن غار نیز دو دهانه کوچک رو به بیرون قرار دارد.
انواع نقوش تنگ تیهویی
روی دیواره دو سوی اصلی غار تنگ تیهویی و تنها در ابتدای آن نقوشی به رنگ قرمز دیده می‌شود. این نقوش شامل نقوش گیاهی، هندسی، نقوش نقطه مانند و نقوشی نامعلوم است.تمام این اشکال به رنگ قرمز و احتمالاً دارای ترکیبی از گِل اُخراست.
نقوش گیاهی شامل چهار نقش شبیه خوشه‌های گندم است که در دیواره دو سوی غار نقش شده‌اند. طول این نقش‌ها بین ۱۶ تا۲۶ سانتیمتر و پهنای آن بین ۶ تا ۹ سانتیمتر متغیر است.
نقوش هندسی نیز در دو طرف غار دیده می‌شوند که سه مورد آنها تقریباً مشابهند. این نقوش شامل یک مربع و سه دایره نامنظم است که هر کدام با خطوط افقی به چهار قسمت تقسیم شده و زوایدی اشعه مانند اطراف آن را فراگرفته‌اند. علاوه بر آن نقوشی سبدی مانند با تقسیمات مستطیلی شکل نیز در کنار آن دیده می‌شوند.
نقشینه سوم نقوشی نقطه نقطه شبیه قطرات باران نیز بر دو طرف دیواره‌های غار نیز دیده می‌شود که در یکجا تجمع آن بیشتر است. رنگ اغلب این نقوش کمرنگ شده است.اگرچه تعیین تاریخ این نقوش به راحتی ممکن نیست اما پراکنش میزان اندکی سفالینه‌های دوران ساسانی-اسلامی در مسیر دستیابی به غار و به ویژه دهانه غار همچنین وجود چند دخمه در تنگه، تعلق این غار را به دوره تاریخی محتمل می‌سازد. این غار به دلیل قرارداشتن در مکانی مرتفع به تنگه مشرف است.
روی دیواری در یک طرف غار نیز نقوشی با اشکال نامعلوم قرار دارد. نقوش صخره‌ای تنگ تیهویی در بخش سیمکان جهرم در شهریور ماه سال 1398 به ثبت ملی رسید.
