تاریخچۀ تحقیقات راجع به جهرم‌

پس از فضل تقدم این دو مؤلف (جلال طوفان و محمد کریم اشراق) تحقیقات مهم دیگری در قالب کتاب، پایان‌نامه، مقاله و طرح پژوهشی نوشته شده است که هر یک چراغی را در شناخت زوایای این شهر روشن کرده‌اند؛ از جملۀ آن‌ها کتب زیر است:

3-کتاب جهرم؛ سه کتاب در یک جلد نوشتۀ حسین حقایق جهرمی، شاعر، مؤلف و روزنامه‌نگار جهرمی، مشهور به پدر طنز فارس، در سال 1375 است. این کتاب در سه بخش نامگذاری شده است؛ کت‍اب‌ اول‌: ک‍ت‍اب‌ م‍ی‍ع‍اد شامل غزلیات شاعر ک‍ت‍اب‌ دوم‌: ک‍ت‍اب‌ ج‍ه‍رم‌ که مثنوی به شیوۀ شاهنامه و تضمین ابیات آن دربارۀ جهرم است و ک‍ت‍اب‌ س‍وم‌: ج‍ه‍رم‌ ش‍ه‍ر ه‍م‍ی‍ش‍ه‌ ب‍ه‍ار نام دارد که اشعار محلی این شاعر را دربارۀ جهرم در برمی‌گیرد.

4-نام‌آوران؛ ب‍رگ‍زی‍دۀ آث‍ار ب‍زرگ‍ان‌ ع‍ل‍م‌ و ادب‌ جهرم نوشتۀ حسین حقایق در سال 1379 است. این مجموعه پاره‌ای از اشعار ادبا و سخنوران شهرستان جهرم از گذشته تا زمان مؤلف است. اشعار این مجموعه حاوی موضوعات مختلف اجتماعی و بومی است که با مثنوی بهاریه سرودۀ خواجه نصیر جهرمی آغاز می‌شود. بخش دوم کتاب با نام دشمن‌تراشی شامل اشعار حسین حقایق جهرمی با مایه‌های طنز اجتماعی است.

5-جهرم نوشتۀ دکتر ناصر کرمی در سال 1381 در سه جلد وضعیت طبیعی جهرم را بررسی کرده و جلد 1 این کتاب به جغرافیای طبیعی، انسانی، اقتصادی جهرم در… فصل پرداخته است. این کتاب در 288 صفحه به همت انتشارات مصلی جهرم منتشر شده است.

6-اثرآفرینان جهرم نوشتۀ عبدالحسین جهان‌مهین و مجیدرضا جهان‌مهین(1384) این کتاب بیش از 200 شخصیت جهرمی یا مرتبط با جهرم که حداقل نوشتاری از قبیل کتاب خطی یا چاپی، دیوان شعر، روزنامه و… از خود باقی گذاشته‌اند، معرفی و شرح حال مختصری از آنان بیان کرده است. ضمن آنکه در بخش آغازین کتاب، اوضاع این شهر از لحاظ جغرافیایی، تاریخی، اخلاقی، دینی، نژادی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به اجمال بررسی شده است. این اثر زیر نظر و با مقدمۀ مرحوم شکرالله جهان‌مهین نوشته شده و  به کتاب‌شناسی جهرم و  شناسایی برخی شخصیت‌‌های معاصر شهر جهرم اشاره داشته است.

7-جهرم در پویۀ تاریخ؛ نوشته دکتر جمشید صداقت‌کیش در سال 1389 است. این اثر پژوهشی دربارۀ شهر جهرم و جغرافیای تاریخی این شهر که در هشت فصل و یک بخش کتاب‌شناسی تدوین شده و یادگار دوران تدریس وی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم در دهۀ 60 است. نگارنده در بررسی خویش، ابتدا موقعیت جغرافیایی شهر را شرح داده و سپس به تاریخ آن در دوران پیش و بعد از اسلام پرداخته است. عنوان‌های فصل‌های هشت‌گانۀ کتاب عبارت‌اند از: شهرستان جهرم؛ جهرم در دوران پیش از اسلام؛ جهرم در دوران بعد از اسلام؛ جهرم از سده ششم تا پایان سده دهم؛ جهرم در سده یازدهم؛ جهرم در سده دوازدهم؛ جهرم در سده سیزدهم؛ و جهرم در سدۀ چهاردهم. بخش پایانی کتاب به ثبت نمادها و تصویرهایی از این شهر اختصاص یافته است.

8- کتاب فرهنگ فارسی جهرمی شامل واژه‌ها، اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها، برخی باورها و آیین‌ها نوشته صمد فرزین‌نیا با مقدمۀ دکتر علی‌محمد حق‌شناس است که در سال 1390 منتشر شده است. این کتاب حاوی واژه ها و اصطلاحاتی است برگرفته از لهجۀ فارسی مردم جهرم شهری سرسبز در جنوب شرقی شیراز و حاصل تلاش‌هایی برای حفظ این لهجه است. به گفتۀ نگارنده، وی 50 سال مشغول گردآوری داده‌ها و اطلاعات مربوط به گویش فارسی جهرمی بوده که حاصل آن مجموعه‌ای شامل ده‌هزار یادداشت شده است. وی پس از دسته‌بندی این یادداشت‌ها و تشکیل پرونده‌ای برای هر یک از آن‌ها، با روشی معین به تعریف و تنظیم واژه‌های این گویش پرداخته است. به گفتۀ وی در این اثر هر مدخل، اعم از واژگانی، اصطلاح و ضرب‌المثل اعراب‌گذاری شده تا آنان که به حروف لاتین آشنایی ندارند، قادر به خواندن آن باشند و هر مدخل هم آوانگاری شده تا بتوان به‌ سهولت به تلفظ آن دست یافت و هر مدخل به ‌دقت تعریف شده است؛ ضمن آن که معنی حقیقی و کنایی آن با مثال‌هایی توضیح داده شده است.

9-جهرم؛ زیباشهر فارس؛ بررسی جاذبه‌های گردشگری طبیعی و تاریخی شهرستان جهرم نوشتۀ علی اطهری، کارشناس ارشد جغرافیا، مدیر و دبیر بازنشستۀ آموزش و پروش شهرستان جهرم در سال 1391 است. وی سال‌ها تصاویر و اطلاعات مکان‌ها و جاذبه‌های طبیعی و تاریخی جهرم را گردآوری کرد تا با انتشار آن، مردم را هر چه بیشتر با جاذبه‌های توریستی و گردشگری جهرم آشنا کند. عکس‌ها و اطلاعات کتاب بر اساس پژوهش‌های میدانی و مشاهده مستقیم، مصاحبه با افراد و بررسی منابع و کتاب‌های موجود درباره شهرستان جهرم گردآوری شده‌اند. این کتاب در سه فصل شامل کلیات، منابع آب جهرم و آثار تاریخی جهرم تنظیم شده است. در آغاز کتاب مشخصات کلی جهرم بررسی شده و در فصل دوم به جاذبه‌های طبیعی شهرستان شامل منابع آب، پوشش گیاهی، زندگی جانوری، کوه‌ها، دره‌ها و تنگ‌ها، چشمه‌ها و غارها، همچنین گنبدهای نمکی و دیگر پدیده‌های طبیعی این منطقه پرداخته است. فصل سوم، آثار تاریخی و فرهنگی جهرم را بررسی کرده و علاوه‌بر آن برخی جاذبه‌های مذهبی این شهرستان نیز معرفی شده‌اند، اما به نظر می‌رسد به‌دلیل تعداد زیاد جاذبه‌های مذهبی جهرم نیاز به کتاب جداگانه‌ای در این حوزه دارد. در کتاب زیباشهر فارس به وجه‌تسمیه مکان‌ها، همچنین داستان‌ها، افسانه‌ها و اشعاری که در این مکان‌ها وجود دارد، اشاره شده و بعضی خاطرات مراحل مختلف پژوهش این اثر نیز در پایان کتاب آورده شده است.

این کتاب با هدف شناخت و معرفی جاذبه گردشگری جهرم نوشته شده، چرا که بیشتر مردم، این شهر را با خرما و مرکبات می‌شناسند و شاید در نگاه نخست جاذبه‌های بسیار این شهرستان به چشم نیاید به همین دلیل انتشار این کتاب می‌تواند پتانسیل بسیار این شهرستان در زمینه طبیعت زیبا و مناطق دیدنی جهرم را بیان کند.

9- مجموعه شعر ترنج، ترمه، ترانه: گزیدۀ شعر شهرستان جهرم که عبدالرضا کوهمال در سال 1391 منتشر کرد. وی در این کتاب گزیده‌ای از شعر 60 شاعران معاصر جهرم با موضوع و قالب‌های مختلف است.

10-آتش‌بیار؛ مجموعه بازی‌های محلی شهرستان جهرم نوشتۀ سید عبدالرسول عقیلی، شاعر محلی‌سرای جهرم در سال 1393 است. اين كتاب حاوي شرحي از 42 بازي محلي شهرستان جهرم است. بازي‌هاي معرفي شده در اين كتاب، در گذشته‌ای نه چندان دور در کوچه‌ها و محله‌های شهرستان جهرم رایج و متداول بوده است.

امروز حتي نام برخي از اين بازي‌ها هم از ياد رفته است و  علاوه بر شرح بازي‌هاي محلي، اين كتاب حاوي دو داستان به قلم نويسنده است كه يكي در ابتدا و ديگري در انتهاي كتاب آمده است. در اين كتاب به شرح بازي اكتفا نشده و هر بازي تحليل و بررسي نیز شده است. نویسنده مطالب اين كتاب را با استفاده از تجارب خود و گفت‌وگو با سالخوردگان، جمع‌آوري كرده‌ است. عقیلی مجموعه شعر با لهجۀ جهرمی با عنوان با نسیم تارونه نیز سروده است.

11-واسونک‌های محلی جهرمی با ملحقات و اضافاتی بر فرهنگ فارسی جهرمی، نوشتۀ صمد فرزین‌نیا در سال 1393 است. کتاب حاضر دربردارنده واسونک‌های محلی جهرم است. این اثر با هدف حفظ بخشی از میراث شفاهی مردم ایران‌زمین و جلوگیری از فراموش شدن آن و همچنین آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم مردم جهرم، 250 واسونک رایج در جهرم بر اساس خوانش خانم زرین‌تاج اقبال  در 160 صفحه گردآوری و تدوین کرده است. در بخش دوم این کتاب، نویسنده تعدادی واژه، مصطلحات و زبانزدهای جهرمی را که از کتاب فرهنگ فارسی جهرمی، جا افتاده، آورده است.

12-جهرم در انقلاب اسلامی نوشتۀ دکتر ابوالفضل رضوی‌ و دکتر وحید کارگر جهرمی در سال 1394 با حجمی نزدیک به 900 صفحه است و مرکز اسناد انقلاب اسلامی آن را منتشر کرده است. روش تحقیق در این پژوهش حاضر روشی توصیفی-تحلیلی  و با استفاده از شیوۀ کتابخانه‌ای است. برای گردآوری اطلاعات موثق مرتبط با اجزای موضوع، به طور ویژه از روش مطالعه تاریخ شفاهی استفاده شده و به هر میزان که از گذشته تاریخی جهرم به سمت تحولات دهه پنجاه نزدیک‌تر شده‌ایم، بیشتر از رویکرد تاریخ شفاهی برای جمع‌آوری داده‌های تحقیق بهره گرفته‌ شده است. به این منظور، نویسندگان اثر برای دریافت اطلاعات علاوه بر مصاحبه با افراد فعال در انقلاب از روش‌های علمی نیز استفاده کرده‌اند. ضمن اینکه تلاش کرده‌اند افراد مورد مصاحبه را از میان قشرهای مختلف گزینش کرده و تنها به قشر خاصی اکتفا نشود و افراد مبارز ناشناس اما فعال را معرفی کنند. در راستای جامعیت پژوهش حاضر، پژوهشگران ابتدا جغرافیای تاریخی جهرم را به طور مختصر بررسی کرده‌اند و هرچه به دوران معاصر تاریخ این شهرستان نزدیک‌تر شده‌اند، مباحث را گسترده‌تر بررسی کرده‌اند تا سیر تحول تاریخ انقلاب اسلامی در جهرم از مرحله تکوین تا پیروزی و سپس تثبیت را روشن کنند.

این کتاب در هفت فصل تنطیم شده است. فصل اول «جهرم در گذر تاریخ: از آغاز تا دوره قاجار» است که در آن جغرافیای طبیعی این شهر، وضعیت اقتصادی_اجتماعی جهرم و پیشینۀ تاریخی این شهر از دوره باستان تا دوره قاجاریه به همراه آثار تاریخی شهر و برخی از بزرگان این شهر مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم این پژوهش تحت عنوان «جهرم در دورۀ قاجار» به بررسی نقش مردم این شهر در جنبش تنباکو و انقلاب مشروطیت و نقشی که مردم جهرم در همراهی با رهبر مذهبی انقلاب مشروطیت در فارس یعنی آیت‌الله سید عبدالحسین لاری ایفا کرده‌اند پرداخته شده است. همچنین در این فصل تأسیس نهادها و احزاب سیاسی در جهرم و مواضع آنها در مقابل انقلاب مشروطیت مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در فصل سوم به بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری جهرم در زمان رضاخان و به خصوص عکس‌العمل مردم این شهر در مقابل مذهب‌زدایی و سیاست‌های غیراسلامی او پرداخته شده است. در فصل چهارم اوضاع سیاسی-اجتماعی جهرم در دوره پهلوی دوم تا کودتای 28 مرداد 1332 و به ویژه نقش مردم این شهر در ماجرای ملِّی شدن صنعت نفت مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم کتاب، مبارزات مردم جهرم در فاصله پس از کودتای 28 مرداد تا قیام دی 1356 مورد توجه قرار گرفته شده است. فصل ششم شرح اوج‌گیری مبارزات مردم شهر جهرم در پیروزی انقلاب اسلامی، به دنبال حادثه 19 دی 1356 در قم و 29 بهمن 1356 در تبریز را شامل می‌شود. نویسندگان در این فصل بسیار مفصل به بررسی میزان مشارکت مردم جهرم در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و عقیدتی از زمان برگزاری مراسم چهلمین روز شهادت مردم قم و تبریز در جهرم و تقدیم اولین شهید تا پیروزی انقلاب اسلامی در این شهرستان پرداخته‌اند. علاوه بر این، سهم اقشار مختلف در روند پیروزی انقلاب اسلامی و بویژه شخصیت‌های تأثیرگذار مشخص شده است. در فصل هفتم که فصل نهایی پژوهش به شمار می‌آید، فعالیت‌های سیاسی_اجتماعی مردم جهرم، بعد از پیروزی انقلاب از جمله تشکیل کمیته‌های انقلاب اسلامی و کانون‌های آموزش نظامی برای اداره بهتر شهر و مبارزه با عناصر سازمان مجاهدین خلق (منافقین) در این شهر و در ادامه تشکیل نهادها و ارگان‌های انقلابی تا انتخابات سومین دوره ریاست جمهوری و حضور چشمگیر مردم جهرم را شامل می‌شود.

بعد از پایان فصل‌های کتاب اسناد و عکس‌ها آمده است که مفصل و قابل توجه است. 58 سند در این بخش آورده شده است. برای استفاده آسان‌تر خوانندگان، در ابتدا اسناد موضوع‌بندی شده‌اند. عکس‌ها عمدتاً مربوط به روحانیون مبارز، تظاهرات‌ها، شهدای شهر و کمک‌های مردمی در دوران جنگ تحمیلی است. در قسمت انتهایی کتاب، کتابنامه آورده شده است. در کتابنامه مشخص می‌شود نویسندگان برای خلق چنین اثری 224 کتاب، نوزده پایان‌نامه و نشریه تخصصی، نوزده روزنامه و نشریه و 9 آرشیو اسنادی را مطالعه کرده‌ و از پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران و سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بهره برده و برای تکمیل کار با 51 نفر مصاحبه کرده‌اند. برخی از آرشیو مراجعه شده شامل آرشیو اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد ریاست جمهوری، آرشیو سازمان ملی اسناد ملی ایران و اطلاعات گرفته شده از بنیاد شهید است. بخش پایانی کتاب حاوی نمایه است تا راهنمای خوانندگان برای دستیابی هرچه سریع‌تر آنها به اسامی افراد یا موضوعات مد نظر باشد.

13-روی موج جنگ: بازخوانی تاریخچه و نقش رادیو جهرم در فرهنگ دفاع مقدس نوشتۀ عبدالرضا کوهمال‌جهرمی در سال 1394 است. کتاب حاضر تلاش می‌کند که ضمن معرفی یک جلوه از همت، شکست‌ناپذیری و موفقیت استعداد‌های درخشان در دوره‌ای خاص در این خطه، با رویکردی نوستالژیک به یادآوری همه‌جانبه دورانی نه‌چندان دور بپردازد و گوشه‌ای از تلاش‌های خستگی‌ناپذیر رزمندگان این خاکریز پنهان را ارج بگذارد. بر اساس این کتاب، هستۀ اولیۀ رادیوی شهری جهرم به‌عنوان یک فرستنده محلی و با حداقل امکانات و در بحرانی‌ترین شرایط شکل گرفت و شنیدن صدای گویندۀ رادیو، روحیه‌ای مضاعف به مردم و انقلابیون در شهر داد. تلاش جوانان محبوب در فصل‌های این کتاب با پیاده کردن محتوای رادیو جهرم به این موضوع پرداخته شده که این رسانه که با صدای ماندگار و دل‌نشین و روحیه‌ساز خود همراه با بیانات مستمر حامی و پشتیبان همیشگی و مردمی آن‌ها مرحوم آیت‌الله آیت‌اللهی (ره) همراه بود. همچنین گزارش‌های مردمی از سطح شهر و گزارش‌ها اعزام نیرو و کمک‌های مردمی در قالب‌های مختلف، ثبت شده است.

14-فرهنگ و آداب و رسوم شهرستان جهرم نوشتۀ ایرج قزلی در سال 1393 است. در این کتاب به فرهنگ و آداب و رسوم مردم شهرستان جهرم در هفت فصل و ۳۰۰ صفحه است. فصل اول این کتاب به کلیات و فصل دوم به باورهای مردم جهرم پرداخته شده در فصل سوم به شغل‌ها پیشه‌های مردم جهرم از قدیم تاکنون و در فصل چهارم به باغداری در جهرم و انواع آن پرداخته شده است فصل پنجم به جانوران بومی و محلی جهرم و فصل ششم به بازی‌های محلی جهرمی تخصیص دارد. در فصل هفتم نیز نویسنده با عنوان از هر دری، سخنی به نکاتی چون: آرایش مردان در قدیم جهرم، پوشاک و پیراهن در جهرم قدیم، لباس زنان جهرمی، لباس مردم در گذشته جهرم، وسایل و ابزار حمل و نقل قدیم چیستان‌ها و…. پرداخته است.

15- شناسنامه شیدایی نوشتۀ عبدالرضا کوهمال جهرم، شاعر و نویسندۀ کتاب‌های دفاع مقدس در سال 1395 است. در این کتاب 700 صفحه‌ای، به ویژگی‌های حماسی این شهر از گذشته تا زمان معاصر، تاریخ جهرم و حماسه‌های مردم این شهر را در زمان‌های مختلف از جمله حمله افغان‌ها به ایران، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به طور خاص نشان می‌دهد. تمام مطالب این کتاب مستند و از مرکز اسناد انقلاب اسلامی گرفته شده و تصاویر اسناد هم در کتاب گنجانده شده است. همچنین  این کتاب به نقش آیت‌الله سید عبدالحسین نجفی لاری و آیت‌الله آیت‌اللهی در قیام‌های قبل از انقلاب و دوران دفاع مقدس به طور خاص توجه شده است. همچنین به دوران دفاع مقدس به شکل ویژه و چگونگی تشکیل سپاه در جهرم و لشکر المهدی در این شهر و حماسه‌ها و تعداد شهدای این لشکر از جمله مواردی است که به شکل مبسوط به آن پرداخته شده است.

16-حماسه نام کوچک توست؛ گذری بر سیر مبارزات و حیات سیاسی آیت‌الله سیدحسین آیت‌اللهی(ره) نوشتۀ عبدالرضا کوهمال جهرمی در سال 1395 است که به طور خاص به فعالیت‌های آیت‌الله آیت‌اللهی در جریان مبارزات انقلاب اسلامی در جهرم می‌پردازد. در این کتاب بیش از هزار واقعه تاریخی مربوط به زمان انقلاب با ذکر تاریخ دقیق آن با استفاده از مرکز اسناد و روزنامه‌های آن زمان استخراج و ذکر شده است.

17-ترانه‌های محلی جهرمی(دوبیتی‌ها) با ملحقات و اضافاتی بر واسونک‌های محلی جهرمی نوشتۀ صمد فرزین‌نیا در سال 1395 است. این کتاب در 130 صفحه 361 ترانه‌های محلی جهرمی را بر اساس خوانش خانم زرین‌تاج اقبال جمع‌آوری کرده است. در بخش دوم این کتاب، نویسنده واسونک‌هایی را که از کتاب واسونک‌های محلی جهرمی، جا افتاده، آورده است.