توسط : جهرم از گذشته در حوزۀ خط، خوشنویسی و کتابت سابقۀ درخشانی داشته است و آثاری از خوشنویسان جهرمی چه به صورت نسخه خطی، چاپ سنگی، سند، اوراق، کتیبه، دیوارنوشته و… در کتابخانههای داخلی و خارجی، موزهها، مراکز اسناد و بر پیشانی بناها وجود دارد و به درستی میتوان این شهر را شاخص در هنر خوشنویسی دانست. اما متأسفانه به دلیل عدم توجه به پیشینۀ این میراث ماندگار، جایگاه جهرم در تاریخچۀ خوشنویسی ایران به درستی تبیین نشده است.
به ویژه معاصر دورۀ قاجار، خوشنویسان بزرگی در جهرم به کتابت به خط نسخ و نستعلیق و دیگر خطوط دست بردند و سختیهای این هنر ظریف را به جان خریدند و با کتابت متون مختلف ادبی، فلسفی، دینی و… از قرآن و مفاتیح گرفته تا نسخهبرداری کتابهایی چون: گلستان و اجابة المضطرین در توسعۀ این هنر کوشیدند. از خطوط مختلفی که در زمانهای مختلف در جهرم رایج بوده و اغلب آنها کم و بیش به حیات خود ادامه دادهاند به: نسخ، نستعلیق، خوش، بنایی، ثلث، محقق، تعلیق، توقیع، اجازت، جلی، جلی دیوانی، دیوانی، رقاع(رقعه)، ریحانی، سنبلی، آندلسی، سیاق، شجری، شکسته، شکسته نستعلیق و مُعلّا، میتوان اشاره کرد.
این خطوط نه فقط در کتابها و اوراق که بر دیوارها، سنگ قبرها، کتیبه و سردر خانههای اعیانی و برخی بناهای دیگر و حتی صخرههای کوههای جهرم کم و بیش دیده میشود. به نظر میرسد یکی از علل تعدد کاتبان و خوشنویسان در جهرم، وجود اهالی فضل و علمایی بود که برای نسخهبرداری یا ثبت آثار خود، نیازمند کاتبان بودهاند. این خوشنویسان علاوه بر استنساخ نسخه، به اموری چون: مکتبداری، محضرداری، ثبت برات و اسناد و قبالههای ملکی و ازدواج و دفاتر ثبت اسناد نیز میپرداختند یا کتیبههای یادمانی نیز از خود به یادگار گذاشتهاند. مثلاً عباسقلیبیگ دشتابی فرزند حاج علینقی، منشی حاج میرزا ابوالقاسم تاجر جهرمی بود. شهرت خط وی به حدی بود که صولتالدولۀ قشقایی، وی را برای تعلیم خط به فـرزندان خـود احضار کرد.
یا مثلاً رسالهای خطی با عنوان در محکم و متشابه از آیتالله سید عبدالحسین نجفی لاری به خط نصرالله شاهیان در دست است که در آغاز آن با خطی زیبا نوشته شده: «هذه رسالة فی المحکم و المتشابه للسید السند و الحبر التحریر الأوحد مولانا العابد الزاهد الوحدی الحاج آقا سید عبدالحسین النجفی…». این نسخه در سال ۱۳۴۶ قمری، یعنی چهار سال بعد از فوت مرحوم آیتالله سید عبدالحسین استنساخ شده و در آخر آن نوشته شده: «حسب الخواهش جناب مستطاب فضائل و مناقباکتساب؛ آقای آقا شیخ محمد جعفر قسوری، مدیر مدرسه مدرسه رحیمیه، دامت توفیقاته العالی، خلف مرحمت و غفرانپناهِ جنت آرامگاه حاج علی اکبر، طاب ثراه، به قلم شکسته الاقل الاحقر؛ نصرالله شاهیان، خلف مرحوم مشهدی محمدعلی حاجیشاه، طاب ثراه، فی غرة شهر ذیالحجه الحرام۱۳۴۶». چنانکه از این جملات برمیآید رسالۀ در محکم و متشابه را نصرالله شاهیان، خوشنویس جهرمی به درخواست حاجی مدیر، مدیر مدرسه رحیمیه، نسخهبرداری کرده بود. گفته شده که وی کتیبهای سنگی نیز در مدح آیتالله سید عبدالحسین نجفی لاری در سال 1306 شمسی در قبرآقا، حجّاری و خوشنویسی کرده بود.
بسیاری از کتیبههای کهن سنگی جهرم را نیز خوشنویسان حجّاری میکردند و دستکم نام چند نفر از ایشان مثل: سید احمد خوشنویس، محمدتقی[پروین] جهرمی، حسین بن احمد الحسینی الجهرمی در کتیبههای بناها بافیمانده و در برخی نیز فقط با نام استاد آقا حجّار از آنها یاد شده است. در صحن معروف به یاعلی مسجد جامع جهرم نیز «یاعلی» بزرگی با مرکب سیاه به خط نستعلیق با نام «فرصت» نوشته شده که به زعم برخی، همان فرصت شیرازی است اما با توجه به تاریخ ولادت و فوت فرصت شیرازی، این انتساب نادرست است. در این صحن، کتیبههای دیگری با خط بنایی نیز نام پیامبر و الله و علی با تزئینات مختلف وجود دارد. همچنین در گزارش باستانشناختی آقای راد در سال ۱۳۱۵ دربارۀ مقبرۀ شیخ خلیفۀ خفر ذکر شده که در خارج بقعه، پنج سنگ قبر متعلق به قرن هشتم و نهم هجری وجود داشته که هر کدام حجّاری بسیار ممتاز و خطوط زییا داشتهاند که امروزه برجا نیست.
دیگر خطّاط جهرمی،محمد کاتب نوشتونی نیز صاحب سبک در خط و همتراز با خوشنویسان مطرح چون سید احمد نیریزی دانستهاند یا زینالعابدین جهرمی و ابوطالب جهرمی نیز در خط نسخ نوآوریهایی داشتند؛ برادر ابوطالب، حاج ملاحسینعلی جهرمی و فرزندش علیاکبر شاهنده جهرمی، از دیگر خوشنویسان شهیر جهرمی بودهاند که آثار متعددی از ایشان نیز به صورت کتاب چاپ سنگی در هند منتشر و به ایران نیز رسیده است. انتساب به محله و خاندان برخی از این خوشنویسان نیز در پسوند نام آنها وجود دارد، مثلاً محمد نوشتونی، از خوشنویسان محلۀ نوشتون جهرم، عباسقلی بیگ دشتابی از محلۀ دشتاب و شرفالدین دیلمی، اسماعیل دیلمی از دیلیمیان ساکن جهرم بودهاند. همچنین برخی از شاعران و عرفای جهرمی چون: باباحسن روشن، احمد عیانی جهرمی، محمدرحیم بیدل و حاج شیخ ابوالحسن هنر جهرمی نیز در خوشنویسی دستی داشته و گاهی سرآمد بودهاند.
جالب اینجاست که در فهرست نسخ خطی به کاتبان ناشناس یا غیرجهرمی نیز برخورد میکنیم که در جهرم آثار خود را کتابت کردهاند که این احتمال را مطرح میکند که این شهر محل تعلیم خوشنویسی نیز بوده است. از جملۀ این خوشنویسان غیر جهرمی میتوان به افرادی چون: احمد کاتب افزری جهرمی یا امینالدین ابن محمد اشاره کرد یا کاتبی ناشناس و غیرجهرمی در انجام کتاب العِزّی فی التصریف الزنجانی نوشته است: «تمام شد كتاب تصریف بفضل الله تعالی در حالت شدت ضعف و الم مهاجرت در قصبۀ جهرم به تاریخ… شهر ربیع الاخر سنه ۱۲۱۴ق/». که تاریخ آن برابر با حدود ۱۸۷سال پیش است. یا در شرح حال میرزا غلامحسین منشی راغب از شاعران شیرازی در فارسنامه آمده که صاحب دیوان بوده و اکثراً تحریر احکام بنادرات را میکرده و و در سنۀ ۱۲۶۴ شمسی در جهرم وفات یافته است.
فهرست بلندی از خوشنویسان مشهور جهرمی را به واسطۀ کتابت آثار برجای مانده در کتابخانههای ایران، هند، ترکیه، عراق و… از قرن دوازدهم میشناسیم. از خطاطانی در سبکهای خط خوش، نسخ و نستعلیق چون: عمادالسلطان جهرمی، ابوطالب بن محمد موسوی جهرمی، حاج شیخ ابوالحسن هنر جهرمی، شیخ احمد بحرانی جهرمی، حاج احمد خوشنویس و فرزندش محمدحسین وطنخواه، احمد خطیب جهرمی، احمد عیانی جهرمی، احمد کاتب افزری جهرمی، جمال الدین محمد جهرمی، شیخ جواد جهرمی، بابا حسن روشن جهرمی، ملااسماعیل عباسیان، جلالالدین دیلمی، شرفالدین دیلمی، اسماعیل دیلمی جهرمی، ملا حیدر خوشخط، عباسقلیبیگ دشتابی، محمدحافظ کاتب، حاج محمد خطاط، حسین بن حاج رضا جهرمی، جواد جهرمی، عبدالحمید جهرمی، محمود جهرمی، احمد جهرمی، شیخ احمد جهرمی، مسعود جهرمی، محمدتقی جهرمی، زینالعابدین خطاط، محمد شفیع جهرمی، محمدصادق جهرمی، محمدعلی جهرمی، عبدالرزاق جهرمی، زینالعابدین خوشنویس جهرمی، عبدالله بیگ جهرمی، حسین موسوی، محمدباقر موسوی، عبدالنبی موسوی، ملا قاسم اشراق، شکرالله مستعرب، محمد جرجانی، محمد مؤمن، محمدرحیم بیدل، اسدالله باستانی، نصرالله شاهیان و… .
برگ اول دیوان اشعار امیرالمؤمنین(ع)، چاپ سنگی به خط ملاّ حسینعلی جهرمی، سال 1281 خورشیدی.
همچنین در جهرم قلم و دوات و مُرَکب که ابزار کار خوشنویسان بود هم تهیه میشد و بنا به فهرستهایی قدیمی باقیمانده، گفته شده حتی به خارج از جهرم مثل اصفهان نیز برای سایر خوشنویسان ارسال میشد.
از دیگر دلایل اینکه جهرم را شهر خوشنویسی میتوان دانست، وجود صحّافان در این شهر است. ظاهراً صحّافی و مجلّد کردن اوراق به روشی خاصی در جهرم وجود داشته و صحّافان جهرمی از چسبهای گیاهی با فرمول مخصوص استفاده میکردهاند. جالب اینکه امر هنر صحّافی کتاب و مرکبسازی در جهرم را علاوه بر مردان، زنان نیز انجام میدادند.
نحوۀ تهیۀ مرکب و قلم در جهرم قدیم
نحوۀ تهیۀ مرکب در جهرم قدیم به این صورت بود که ابتدا دودۀ چراغهای پیسوز را میگرفتند و گاهی برای غلیظتر شدن به آن نشاسته میافزودند. سپس صمغ درخت بادام را که در لهجۀ محلی به آن اُزو میگویند اگر سفت نشده بود، جلوی آفتاب میگذاشتند تا خشک شود. بعد آن را میکوبیدند و آن را از پارچۀ تافته رد میکردند و در آب جوشان میریختند. بعد از حل و غلیظشدن در آب، دودۀ سیاه را در آن میریختند و هم میزدند، پس از اینکه این مواد خنک میشد آن را در دوات میریختند. لیقۀ این دواتها معمولاً از جنس الیاف و کنف بود. این روش در مکتبخانههای قدیم جهرم چون مکتبخانۀ آخوند محمداسماعیل(ابراری) رایج بود.
قلم و نحوۀ قط زدن آن در جهرم
جنس قلم نی و نوع تراشیدن قلم خوشنویسی با یک چاقوی تیز و خوب به طرز صحیح تأثیر زیادی در زیبایی و کیفیت هنر خوشنویسی داشت. بریدن نی و تراشیدن قلم خوشنویسی یکی از پیچیده ترین مهارت هایی بود که خوشنویسان باید در آن مهارت کسب میکردند.
خوشنویس برجستۀ دوران، حاجی ابوطالب جهرمی
حاجی ابوطالب جهرمی فرزند علیاکبر، یکی از مشاهیر پر کار خوشنویسان جهرم است. شیوۀ او در خط نسخ استادانه بوده و شاهد این مدعا، کارهای درخشان و ماندنی اوست. او در سال ۱۳۱۷قمری، قرآن شریف را به خط خود و در شهر بمبئی به چاپ رسانید. اثر دیگر او مفتاحالجنان است که آن را نیز در همان سال به خط زیبای خود به طبع سپرد. این نسخه ظاهراً غیر از چاپ ۱۳۱۷ ق. و متعلق به سال ۱۳۲۴ ق.یعنی سالی است که مظفرالدین شاه قاجار، فرمان مشروطیت را امضا کرد. تا اوایل دهۀ 90 خورشیدی تعدادی از قرآنهای به خط آن مرحوم در مساجد جهرم موجود بود.
البته آثار ابوطالب جهرمی به این دو ختم نمیشود. اجابة المضطرین فی اصول الدین نوشتۀ سیدجعفر دارابی کشفی (۱۱۸۰-۱۲۶۷) و چند اثر دیگر نیز به خط ممتاز اوست. فرزند این خوشنویس، مرحوم علی اکبر شاهنده(۱۳۰۰ق- ۱۳۴۲خورشیدی) از خدمتگزاران و بزرگان تاریخ معاصر جهرم، بود. شاهنده مدتی در هند نیز نشریهای چاپ میکرد که از اتفاق نخستین خبر افتتاح کتابخانه عمومی در جهرم در آن آمده است. ابوطالب جهرمی، برادری به نام حاج ملاحسینعلی کاتب نیز داشت که از او نیز آثار بسیاری در دست است. وی در سال ۱۳۴۱قمری در بمبئی به رحمت الهی پیوست.
محلۀ نِوشتون جهرم؛ محلۀ خوشنویسان
محلۀ نوشتان یکی از محلات قدیم جهرم بود که به اشکال مختلف چون: نوشتان، نوشتون و نبشتان یاد شده است. به روایت فارسنامۀ حسینی فسایی، محمدحسن خان ذوالقدر در سال 1256ق برابر با سال 1219 خورشیدی مقارن با سلطنت محمدشاه قاجار، اطراف محلات جهرم حصار کشید و تعدادی محلات داخل حصار و تعدادی هم خارج از حصار تقسیم شدند؛ محلات علی پهلوان، کوشکک و مصلی که محله نوشتان نامیده میشدند، بیرون حصار قرار گرفتند که در زبان عامیانه به این محلات نِوشتون میگفتند. نویسندۀ کتاب جهرم، محلۀ قدیم دهنو را نیز جزء نوشتان حساب کرده است. برخی هم گفتهاند نوشتون یا نوشتان به کل محلات شرقی جهرم گفته میشود و منظور از آن، جایگاه نویسندگان بوده است. به نظر میرسد وجه نامگذاری این محله، به دلیل خوشنویسان و کاتبان ساکن در این محل بوده، چرا که در کتابخانههای نسخههای خطی از کاتبان جهرمی با این لقب یاد شده است؛ مثلاً چند قرآن به کتابت محمد کاتب نوشتونی یا نوشتانی با خط نسخ متعلق به سالهای 1336ق(1296خ) وجود دارد که از نظر نویسندۀ کتاب بزرگان جهرم، همتراز قرآن کتابت احمد نیریزی دیگر خوشنویس برجستۀ فارسی است.
با توجه به اینکه تعداد کثیر خوشنویس در ادوار مختلف از جهرم که آثار خطی برخی از ایشان نیز بجاست، این وجه تسمیه نیز دور از ذهن نیست.
نام محلۀ نوشتان اما در نسخههای مختلف متون کهن مثل مکاتیب عبدالله قطب محیی، عارف جهرمی قرن نهم، به دلیل تعدد نسخهها و کاتبان و خطاهایی چون تصحیف و… به صورتهایی چون نوشجان، نوسنجان، نوشتجان، نوشتان، یاده شده است. در مکاتیب قطب گفته شده نوشتان، روستایی با فاصلۀ حداکثر نیم فرسخ بیرون از شهر جهرم است که دارای مسجد و نماز جمعه است. بنا به نوشتههای قطب، مردم آن روز نوشتان با ساکنان اخوانآباد(قطبآباد) اختلافاتی داشتهاند.
اگرچه نام نوشتان و نوشتون امروزه از محلات جهرم رخت بسته اما قبلۀ دعا و رسم اقامۀ نماز جمعه در این محله با وجود گذشت سالها هنوز برقرار مانده است. نام این محله بیش از هر چیز امروزه نشانگر اهل هنر و فضل بودن اهالی جهرم از گذشته در کنار هنرهایی چون نوازندگی، حصیربافی، قالیبافی، سفالگری و مسگری و… است. به دیگر عبارت در زمانهای که بسیاری در ایران بیسواد بودند، تعداد کثیری از اهالی جهرم باسواد و صاحب هنر خوشنویسی بودهاند و محلی ویژۀ خود داشتند و سفارش کتابت میگرفتند؛ چنانکه قرآن به خط محمد کاتب نوشتونی به سفارش حاج ابوالحسن تاجر جهرمی، کارپرداز دولت علیّۀ ایران در بندر حدیده کتابت میشود. بنابراین عجیب نیست که مهندس میرزای قاجاری در سال 1308 ق(1269خ) هنگام عبور از جهرم و تهیۀ گزارش برای ناصرالدین شاه، جهرم را صاحب فاضلان بسیار معرفی میکند.
هنر خوشنویسی رونق خود را در گذر زمان در جهرم از دست نداد. چراغ این هنر در اواخر قاجار تا انقلاب به دست خوشنویسانی چون: مرحوم حاج سیدحسن سیادت جهرمی و پدرش حجتالاسلام سید عبدالرضا سیادت، مرحوم احمد شهامتی جهرمی که خود در انواع هنر و خوشنویسی ذوفنون بود، روشن ماند و در روزگار حاضر با قلم تعدادی استادان دیگر چون:محمد قلیزاده، علی قلیچخانی، محمد برخان، علی اکبر حیدری، حامد مجلسی، جمال چارستاد، حسین قلیچ خانی، محمدامین حسنزاده و… در جهرم ادامه یافته است.
